Geleidelijke ontspanning

Relaxatie kun je leren.

De wetenschappelijke bestudering van de mentale en fysiologische processen die optreden in het menselijke lichaam bij stress en relaxatie gaan terug op Edmund Jacobson (1888-1983,) een Amerikaanse onderzoeker en wetenschapper die wat mij betreft de Nobelprijs voor geneeskunde had mogen krijgen.

De kennismaking met de progressieve relaxatiemethode van Jacobsen, tijdens een seminarie voor artsen ergens begin de jaren tachtig, heeft mijn leven veranderd. Ik kan het iedereen aanbevelen. Het gaat om een wetenschappelijk goed bestudeerde methode, die praktijk en theorie op een overtuigende manier aan elkaar paart, en die ook zonder de theoretische funderingen gemakkelijk kan aangeleerd worden.

Elektrisch

Iedereen kan dat leren, ook kinderen of bejaarden, of mensen met beperkingen en er zit geen godsdienst of ideologie aan vast. De methode berust alleen op wetenschappelijk gedegen kennis.

Jacobsen was op de eerste plaats een fysioloog die de samenhang tussen geest en lichaam in kaart bracht, aan de hand van de elektromyografie en de elektroneurografie. Het komt er op neer dat hij als eerste een apparaat ontwierp, dat in staat was bij levende mensen, die hiervan geen of weinig last ondervonden, de kleine elektrische stromen te registreren en te meten, die ontstaan bij activiteit van spieren en zenuwen in het lichaam.

Psyche en soma

Door zijn bevindingen en opvattingen is hij meteen de grondlegger van de psychosomatische geneeskunde. Lichaam en geest vormen een geheel. Lichamelijke processen, en met name de spieractiviteit hebben een invloed op de gedachtegang, en omgekeerd zijn geestelijke processen van invloed op een aantal fysiologische parameters.

Dat hangt nauw samen en dat we weten hoe dat precies in elkaar zit, hebben we in grote mate aan Jacobsen te danken

Relax

Het meest is Jacobson bekend als grondlegger van de progressieve relaxatiemethode. In 1929, na meer dan twintig jaar research, publiceerde hij zijn resultaten in het boek "Progressive Relaxation," maar zijn meest invloedrijke werk "You Must Relax"kwam uit in 1934 en richtte zich op een breed publiek. De methode maakt tot vandaag deel uit van het psychotherapeutisch arsenaal, en wordt nog steeds aangeleerd en doorgegeven.

De man zou nog tot in de jaren zeventig doorgaan met onderzoek en wetenschap. Hij werd 95 en bleef tot op hoge leeftijd actief voornamelijk op het gebied van het meten van fysiologische veranderingen in het lichaam van gezonde  mensen en het verband dat die hebben met de geestelijke activiteit.

Overweging

In het Christendom wordt met meditatie vaak contemplatie bedoeld.

Contemplatie is de beschouwing van een tekst uit de Bijbel, doorgaans hetzij een uitspraak, hetzij een gebeurtenis uit het leven van Jezus. De bedoeling is deze tekst of gebeurtenis tot zich door te laten dringen, of zelf met hart en ziel in de tekst door te dringen. Neem nu bijvoorbeeld de verzoekingen van Jezus in de woestijn, of een etappe in de lijdensweg van Christus.

Dat is onder meer de benadering die we vinden in de Geestelijke Oefeningen van Sint Ignatius van Loyola, de stichter van  de jezuïeten. Meditatietechnieken worden hier ingezet om Jezus Christus in al zijn facetten niet alleen intellectueel maar ook emotioneel te doorgronden, al zullen we  met onze menselijke beperkingen daar nooit helemaal in slagen.

Het is een voorbeeld van het inzetten van meditatietechnieken als middel om een ander doel te bereiken, in dit geval de verdieping van het geloof.

Molinos

In onze roman over Molinos ‑ in zijn geheel weergegeven op deze site ‑ zien we hoe de Jezuïeten van de zeventiende eeuw proberen de meditatiepraktijken te verdedigen tegen degenen die er veel kritiek op hadden en de uitwassen hekelden.

De bezorgdheid was dat de gelovigen zouden overgaan op deze technieken en daarbij ertoe verleid worden de gebruikelijke vormen van devotie te verwaarlozen, aangezien de verinnerlijking ertoe leidden dat uiterlijke vormen van verering hun nut verloren.

De jezuïeten erkenden het beschouwingsgebed als gunstig en lovenswaardig. Daarnaast konden ze nog een andere vorm van Godsontmoeting aanvaarden, met name de onwillekeurige instorting, die zich los van enige inspanning van de betrokkene van hem  of haar meester kan maken.

Ze vonden het aanvaardbaar dat mensen de ervaring van Gods nabijheid konden meemaken, maar niet dat je dat zou kunnen bereiken door het toepassen van bepaalde methoden of technieken. De Godsontmoeting is een bijzondere gunst, die er komt als een bijzondere Goddelijke genade, op initiatief van God, en zonder dat de mens daar iets kan aan verhelpen. Degenen die beweerden dat ze er wel in slaagden God op te zoeken en te bereiken, door een bepaalde methode toe te passen waren verdacht en dienden als ketters te worden beschouwd..

Veroordeeld

Daarom is Miguel Molinos in 1687 uiteindelijk ook veroordeeld en levenslang opgesloten.

Het is een verhaal vol paradoxen. We zien hier een instituut dat als doel uiteindelijk heeft de stervelingen dichter bij God te brengen, maar wanneer er dan mensen zijn die beweren dat ze dichter bij God geweest zijn, worden ze in verdenking gesteld en aan de schandpaal gezet.

God is per definitie onkenbaar in zijn grootsheid. God ontmoeten is per definitie een onbeschrijfbare gebeurtenis. Als we tot Hem zouden kunnen doordringen en er iets van vertellen, dan zou God niet meer de werkelijkheid overstijgen, maar er een onderdeel van uitmaken.

De fundamentele paradox van de mystiek is dat er lieden zijn die beweren het onuitspreekbare te kunnen uitspreken. Ofwel lukt dat, en dan is het onbespreekbare niet langer onbespreekbaar, waardoor het ophoudt te bestaan, ofwel lukt dat niet, en dan blijft het onuitspreekbare buiten schot. Zo schieten we ook niet op.

Op zijn best kunnen we aannemen dat de mystici een tipje van de sluier oplichten, zonder dat het mysterie daarom minder groot wordt, wellicht integendeel.

Afbeelding: Ignatius van Loyola, door P. P. Rubens

Doel of middel?

Meditatie kan een doel op zich zijn, of een middel om iets anders te bereiken.

In de godsdienst wordt meditatie sinds jaar en dag ingezet om tot dieper inzicht in de geloofswaarheden te komen, en daardoor de nabijheid van de Schepper op te zoeken, om het even om welke godsdienst het gaat. Met dat verschil dat het pakweg de boeddhisten om de ontdekking van het niets gaat.

Daar weet ik verder weinig over. Ik zal het zelden over het hindoeïsme of het boeddhisme hebben in deze pagina’s, gewoon omdat het mijn gebied niet is. Waar ik wel iets over weet, omdat ik daar wel over gelezen heb, is de Christelijke en de Islam mystiek, waar de meditatie een middel vormt om de richting naar God in te slaan.

Nieuwe devotie

Daar zijn mooie voorbeelden van aan te wijzen.

Thomas à Kempis bijvoorbeeld ziet de vervolmaking van de ziel als navolging van Christus en daar is zijn gebed en dientengevolge meditatie gans van doordrongen.

Meditatie is voor de klassieke mystieke auteurs een manier om rechtstreeks contact te hebben met het Goddelijke, het bovennatuurlijke, het metafysische. Dat God bestaat en dat hij het zich laat welgevallen, benaderd te worden door ons schepselen, staat in deze kringen buiten kijf.

Ik denk nu aan de gelukzalige Jan Ruusbroec bijvoorbeeld, of de grote Trees, de kerkleraar Teresa van Avila. Daar zijn ook in de Islam voorbeelden van te vinden.

Door middel van geestoefeningen proberen deze auteurs de ziel zo dichtbij God te laten naderen, dat de ziel in Hem versmelt. Het is het hoogste wat zij op aarde denken te kunnen bereiken. De ziel stort zich uit in God en God stort zich in, in de ziel. Dan zitten we volop in de mystiek, en daar is gebedsmeditatie niet uit weg te denken.

Niets

Ik heb me laten vertellen dat ze dat in het Verre Oosten heel anders zien: loskomen van de aardse beslommeringen betekent voor hen niet per se zich op een bovenaardse verpersoonlijking te richten, maar veeleer op het niets. Want voor hen is ook de Godsvoorstelling een constructie van de menselijke geest en de verdieping van de meditatie vergt van ons dat we alle constructies loslaten.

De mystieke zoektocht leidt voor hen naar het niets, en daar zullen ze als vanzelf de adem van Gods aanwezigheid ontdekken, al mag je dat niet zo noemen. Dat komt weer dicht bij het ‘nada’ van de Spaanse mystiek waar ze ook niets willen overhouden, om aldus door eliminatie uit te komen bij het enige dat nooit niets zal zijn, en dat is dan God in persoon. Het heeft dus wel met elkaar te maken, want ook die Spanjaarden hopen God te vinden door zich op het niets te richten.

Besluit

Nu is dat ons doel niet meer, maar het is de methode die ons interesseert.

Heden ten dage hebben we het wellicht minder nodig een invulling aan het bovenaardse te geven, maar niets belet ons met verwondering om te kijken naar wat die mystieke auteurs daarvan dachten.

Ik hou wel van meditatie op zich, zonder ander doel dan er zich aan over te geven, vanuit het grondvertrouwen dat de basis van onze persoonlijkheid goed is, en dat mijmeren gunstig is voor de zelfontplooiing. Als we ons daaraan overgeven, gaan we ons gewoon beter in ons vel voelen. Meditatie gewoon omdat het prettig is.

Kloosterleven

Meditatie grenst aan mystiek.

Elke godsdienst heeft zijn vorm van meditatie en zijn vorm van mystiek. De twee hebben met elkaar te maken omdat meditatie vaak wordt gezien als een methode om dichter bij het Goddelijke te komen. Zo kennen we in het Christendom een eindeloos aantal heiligen die door versterving en gebed proberen los van het aardse, het lichamelijke en het stoffelijke te geraken.

In de vierde eeuw gingen ze daarvoor de woestijn opzoeken en later werd dat het kloosterwezen. Hoe dan ook diende de wereld met zijn verlokkingen verlaten te worden.

Ascese

De meditatie is hier een middel op weg naar de vergeestelijking en gaat hand in hand met ascese.

Dat hoeft niet altijd en overal zo te zijn. De kwelling van het lichaam of versterving moet niet per se een onderdeel van de geestelijke verdieping uit maken.  Zo kennen we van de soefi’s uit de Islamwereld het idee dat onze ziel de spiegel van de Schepper is. Meditatie is een manier om onze spiegel schoon te maken, zodat hij de beeltenis van de allerhoogste nog getrouwer weerspiegelt.

Daar komt wel een stuk loskomen van je driften en opwellingen bij kijken, maar ascetisch hoeft dat niet te zijn. We kunnen het ook zien als het wegpoetsen van allerlei resten van egoïsme of bekrompenheid, ter bevordering van eigenschappen die als God welgevallig gelden, zoals liefde, mededogen en zachtaardigheid.

Abdij

Je zou dus kunnen zeggen dat elke godsdienst een vorm van gebed en meditatie ontwikkelt, maar de manier waarop, hangt af van de godsdienstruimte waarbinnen zich dat afspeelt.

De werking van een middeleeuwse abdij werd opgevat als een voortdurende en algemene meditatie, waarbij de kloostergemeenschap zich een ritme eigen maakt, dat is afgestemd op wat op en om het altaar gebeurt.

Daar worden niet alleen brood en gewijd en geofferd, maar ook vinden op gezette tijdstippen erediensten plaats en er wordt gezongen en gebeden. Alles wat mooi en kostbaar is wordt in de kapel geconcentreerd en het tijdsverloop van elke dag wordt eraan afgemeten.

Zo kent elke dag zijn bidstonden en misvieringen. Daaromheen speelt zich het leven van de abdij als bedrijf af, waar iedereen aan de slag gaat, op vaste tijdstippen en afgebakend door de klokken van de kapeltoren.

Zoals ook het leven van de vrome moslim wordt afgebakend door de oproep tot het gebed, wat vijf keer per dag plaatsvindt. Het gebed is het moment bij uitstek waarbij de geest zich naar binnen kan keren om tot bezinning te komen.

De hele dag is dan doordesemd van een collectieve meditatie, waarbij arbeid en rust de voortzetting van die meditatie zijn, met andere middelen. Op die manier kan de geest zich van haar beperktheden bevrijden, en haar schepper dichter benaderen. Het zal er in een Boeddhistisch klooster niet veel anders aan toe gaan.

Besluit

Het monnikenwezen speelt een belangrijke rol in het ontwikkelen, bewaren en doorgeven van meditatietechnieken, waar een mystieke kant aan vast zit, die berust op een affectieve verhouding met de Heer der Heerscharen. We kunnen daar nog heel wat van leren, zonder daarom diezelfde weg te moeten gaan, want iedereen moet zijn eigen weg vinden, en de mijne voert niet naar kapelaltaren.

Nadelen en gevaren

Het is niet al rozengeur en maneschijn.

Bij mensen met een diepliggend geestelijk lijden kan meditatie soms onverwachte en zelfs nadelige gevolgen hebben. Je moet er klaar voor zijn.Door het mediteren kom je jezelf tegen. Het is immers juist de bedoeling contact te krijgen met je diepste zelf, en zelfs als dat niet de bedoeling is, zal dit toch het resultaat zijn.

Ik ben er van overtuigd dat je niet echt kunt mediteren zo lang je niet los bent gekomen van allerlei zure gevoelens en schrijnende herinneringen, die je de hele tijd alleen maar wilt vermijden omdat ze te pijnlijk zijn. Die gevoelens worden dan ingekapseld en gaan met de tijd een abces vormen, dat ooit tot rijping zal moeten komen.

Tsunami

Natuurlijk komt vroeg of laat alles aan de oppervlakte tijdens de meditatie.

Als dat veel is kan de persoon zich overspoeld voelen en dreigt er controleverlies. Er knapt iets en dan gaat dat hele stuwmeer van opgekropte emoties zich ineens ledigen.

In de blog van vandaag zet ik een link naar een interessant artikel van ene Cokky van Limpt

op het internet. Het betreft een interessante casus van een vrouw die instort tijdens een meditatieretraite in Boeddhistisch klooster in Nederland.

Het is nergens voor nodig die organisatie met de vinger te gaan wijzen. Het gaat om een vrouw die onder meer het slachtoffer is geweest van seksueel misbruik en die medicatie neemt voor haar psychisch lijden.

Uiteindelijk ziet iedereen in dat het nodig is psychiatrische hulp in te schakelen, en dat is het beste wat kon gebeuren.

Misbruik

Het loopt allemaal goed af en ik vind geen aanwijzingen dat iemand dit hier met kwaad opzet zou uitgelokt hebben.

Het grootste gevaar van meditatie is volgens mij nu net dat er gewetenloze lieden zijn die meditatietechnieken aanbieden binnen de context van een sekte of kwakzalverij, en die daarbij misbruik maken van de psychische kwetsbaarheid van degenen die wanhopig op zoek zijn naar een verlichting van hun geestelijk lijden.

Die gaan zich in hun uitzichtloosheid in de armen van goeroes en genezers werpen, en daar heb ik toch staaltjes van gezien die me uiterst huiverachtig maken. Dan ben ik toch meer voorstander van kwaliteitszorg volgens hedendaagse criteria, ontdaan van alle ideologische ballast zoals we gisteren betoogden.

Therapie

In de geestelijke gezondheidszorg wordt meditatie gebruikt bij patiënten die lijden aan angststoornissen, depressies, stress of chronische pijn.

Als dat averechts uitwerkt, is dat een signaal dat we een gebied hebben betreden waar onderdrukte emoties bovenkomen. Dan bestaan er andere methoden die de hulpvrager in staat stellen het verwerkingsproces in gang te zetten.

Confrontatie met trauma's en moeilijk te ontwarren emotionele knopen kan helend zijn, maar op het ogenblik dat dit losbarst kan het heel moeilijk worden. Het lijkt dan op een mijnenveld dat voorzichtig ontmijnd moet worden.