Het einde van de mystiek

Het mystieke discours puurt een mythe uit een detail.

We hebben de parallel tussen de geschiedschrijving en de methode van Sigmund Freud eerder deze maand al besproken. Dit zal trouwens de laatste bijdrage zijn omtrent het thema aangezien het de laatste dag is van de maand. Tijd om te besluiten.

We hebben gezien dat het dagelijkse leven borrelt en bruist van “de vertrouwde verontrusting” van het unheimliche. De moderne samenleving brengt mee dat we voortdurend blootstaan aan de Ander. De verontrustende vertrouwdheid vinden we terug, wanneer we omkijken naar de moderne mystici van de zeventiende eeuw.

Discours

Het vertoog van de mystici bijt zich in het detail vast, schudt eraan, vermenigvuldigt  en vergoddelijkt het. Het schept zijn eigen historiciteit. Om hen te begrijpen, is het nodig te beseffen hoe anders hun tijdgebruik was dan die van ons.

De terugkeer in de tijd op zoek naar een waarheid die verborgen is gebleven, doet aan de psychoanalyse denken. Certeau gaat echter nooit zover dat hij de verschijnselen die hij bestudeert, en die gaan van de bezeten nonnen van Loudun naar de loutering van Pater Surin, zou terugbrengen tot een moderne wetenschappelijke of psychoanalytische verklaring.

Op het einde van de rit is de kloof tussen de psychoanalyse en de mystici van de zeventiende eeuw zo groot, en het taalgebruik, net zoals het besef van tijd en ruimte zo veranderd, dat we ons ervoor moeten hoeden het verleden te meten met de maatstaf van vandaag.

Optiek

Voor je kunt weten wat de geschiedenis over een samenleving zegt, moet je kijken hoe de geschiedschrijving er functioneert: in een breder kader, dat alleen bepaalde vormen van productie uitsluit en andere verbiedt. De geschiedschrijving moet immers beantwoorden aan moderne vereisten qua bronnenverwerking en wetenschappelijkheid. Dit laatste veronderstelt afgelijnde definities en inperking van parameters om geloofwaardig te zijn.

De geschiedschrijving van Michel de Certeau is “slechts een reisverslag, dat verbrokkelt door een beroep te doen op verschillende benaderingen, zij het vanuit historisch, semiotisch of psychoanalytisch standpunt, elk met hun apparaat. Zij dragen ertoe bij dat wij vatbare voorwerpen kunnen aflijnen in een onvatbare werkelijkheid.

Dat zou dan de zin van de geschiedschrijving zijn, zoals de schildwacht van Kafka die een geheim verdedigt dat hij zelf niet bezit.”

De verdenking

Van datgene dat totaal anders is, gaat geen dreiging uit.

Het zijn veeleer de dingen die deels hetzelfde zijn en deels radicaal verschillen die ijzing wekken. Het absolute vreemde is minder bedreigend dan de eigenaardige vertrouwdheid met de bron van het onbehagen. Het is omdat we ons in de karikatuur herkennen dat onze haren ten berge rijzen.

De werkelijkheid verschuilt zich in de kieren en spleten van het vertoog, en komt tot uiting daar waar de uitgesloten stemmen uit het verleden toch het woord nemen. Michel de Certeau nodigt ons uit, anders te gaan lezen, door de randen van het vertoog te verkennen en de marges te verbaliseren.  

Psychoanalyse

Michel de Certeau beschouwt de Freudiaanse psychoanalyse met gemengde gevoelens. Hij erkent de gunstige impact op het optimistische positivisme van de negentiende eeuw. Er is echter een keerzijde aan de medaille. De psychoanalyse dreigt te ontaarden in een teksten producerende machine, op basis van een eenheid stichtende catalogus van onproblematische concepten.

De filosofie is in verdenking gesteld door Nietzsche, Marx en Freud die les Maitres du Soupçon genoemd worden, naar een woord van Paul Ricoeur. Michel de Certeau is op zijn manier een penseur du soupçon : de denker van de verdenking, immer speurend naar tekenen van verkalking. Hij is dat ook altijd gebleven. Het ongelukkige is dat velen - ook in de psychoanalyse - als denker van het vermoeden beginnen, om zich geleidelijk om te vormen tot een doctor die het onbewuste koloniseert.

Mystiek

Deze dubbelzinnigheid lijkt inherent aan de psychoanalyse te zijn.

Michel de Certeau kiest geen partij in de twisten van zijn tijd, maar blijft als het ware van op afstand observeren. In La Fable Mystique, een geschiedkundig werk dat de ontluiking, de eigenschappen en functies van het mystieke discours beschrijft, sluit hij van meet af aan nadrukkelijk elke vorm van bekeringsdrift uit.

Het is niet zijn bedoeling een alles omvattend verhaal op te hangen of een alles verklarende uitleg te geven.

De geschiedenis heeft niet tot opdracht de aanwezigheid van absolute structuren te onthullen. Zij kan alleen haar doel naderbij komen door het mystieke discours te volgen in zijn zoektocht naar de verspreide afspiegelingen van de Ene in de multipele praktijken van het dagelijkse leven.

Le penseur du soupçon

Ja, hoe vertaal je dat?

De denker van het vermoeden, die aan de tocht begon, wordt onderweg een doctor van de onwrikbare zekerheid.  De geschiedschrijving verstoort wat zij aanraakt, maar raakt er zelf bij besmet.

Het verleden zit het heden altijd op de hielen. Aan de oppervlakte van het vertoog wordt een onderdeel van de werkelijkheid weergegeven, maar elke onthulling versluiert een andere. In de kieren en spleten van het taalweefsel, en aan de randen van de tekst verschuilen zich de inzichten die niet aan bod zijn gekomen.

Het schrijven stoot tegen de grenzen van het begrippenkader waarin het geschreven moet worden.

Grenzen aan de groei

Michel de Certeau maakt hier de vergelijking met de industrie die tot de ontdekking komt dat er een pollutieprobleem is. De geschiedschrijving wordt ontmaskerd door de afvalberg, die zij heeft geproduceerd, en die de verdonkeremaande resten van een verzwegen werkelijkheid bevat.

Er slingeren overal resten rond, het afval dat ontstaat uit de selectie van het basismateriaal. Nadat het stuk geschreven is, blijft er een berg aan overblijfselen liggen die geen verklaring waard geacht werden, maar die desondanks toch weer de berde komen in de rand van het vertoog.

In psychoanalytische termen komt dat overeen met de terugkeer van datgene wat verdrongen is. Het nieuwe inzicht in het verleden, dat we in de - psychoanalytische of geschiedkundige - arbeid zoeken komt tot stand door een procedure die rommel produceert. Vroeg of laat moet dat eens opgeruimd worden.

Sporen

Overal verstopt tussen spleten en kieren zijn er ‘weerstanden’ of ‘relieken’ te vinden, of andere overblijfselen uit het verleden, die hier en daar de kop op steken, en die - hoe discreet ook - de nette inrichting van het interpretatiesysteem verstoren.

Het klassieke verhaal van de geschiedenis, zoals wij dat in het onderwijs aangeleerd hebben gekregen, toch in mijn tijd, was een opsomming van veldslagen. Michel de Certeau houdt ons voor dat hier een immens reservoir van anonieme en andere stemmen voorhanden is, die hier en daar de kop op steken en even aan de oppervlakte komen, maar verder gemakkelijk aan de aandacht ontsnappen.

Toe-eigening

De hegemonie van het schrift.

Net zoals de reisverhalenliteratuur sinds de zestiende eeuw niet alleen de vlag, maar ook een middel van de kolonisatie van de Ander vormt, stelt Michel de Certeau dat de geschiedschrijving overeen komt meet een poging tot kolonisatie van het Verleden. De geschiedschrijver eigent zich de ontdekte gebieden toe, en geeft er een nieuwe zin aan, door bepaalde aspecten in het licht te stellen, en andere niet.

Het sleutelelement om dit te begrijpen, is de rol die het ‘schrijven’ daarin speelt. De geschreven media worden sinds de uitvinding van de boekdrukkunst steeds belangrijker, en onontbeerlijker om de maatschappelijke evolutie te verklaren.

Orde

De geschiedschrijving heeft aan de hand van schriftelijke bronnen een overzichtelijk verleden geschapen, ten koste van de massale uitsluiting van populaire, vaak mondeling overgedragen vormen van cultuur, waarvan de uitingen niet passen in het rationele stramien van de Westerse moderniteit.

Wat niet in het plaatje van de redelijkheid en de vooruitgang past, wordt doorgaans met de grootste vanzelfsprekendheid van de tafel geveegd. De redelijkheid vergt orde, en in dat orde scheppen valt er heel wat tussen de mazen van het net weg.

Certeau voegt daar nu aan toe dat deze uitsluiting nooit volledig is. De productie van geschreven teksten slaagt er niet in de verontrustende en verstorende stemmen van de ander uit het verleden volledig te smoren.

Spiritisme

Hoe meer we proberen de doden te begraven, hoe harder ze fluisteren.

Geschiedschrijving is een manier om degenen die ons in de dood zijn voorgegaan te benaderen. Dit is een dubbelzinnige operatie. Geschiedschrijvers hebben een onloochenbare fascinatie voor het radicale anders zijn van de gestorvenen. Zij ondervragen de stemmen die ons uit het graf toespreken  van over het graf.

Vaak verkeert de aanvankelijke fascinatie in een kijken vanop een veilige afstand, en de verwondering ontaardt in een begrafenis. Gedreven door een drang naar de Ander toe, verzandt het tegenstrijdige project dat het verleden wil herscheppen in het ‘begrijpen’. Door er een zin en een betekenis aan te geven, versluieren we het anders zijn van de andere, en door er een praalgraf voor op te richten benemen we het zicht erop.

Zoals alle operaties van het bewustzijn geldt, zal spoedig blijken dat deze grafzerken gebrekkig zijn: er is een barst in de constructie, een lek in het systeem.