Twee visies

Deze tekst is in uitwisseling met Chris Coolsma tot stand gekomen, onze poëziebuddy uit Groningen en gepensioneerd universitair docent bestuurskunde en bestuursrecht. Zijn reacties op mijn stuk omtrent ‘Moslim en Christen’ voedden het debat in gunstige zin, en ik zal hem hier dan ook uitgebreid citeren, in het cursief, en het betoog in de tweede persoon voeren, op jij-joubasis.

Bijkomende opmerkingen van jouw hand zijn later opgenomen en tussengeschoven, zoals dadelijk zal blijken.  De discussie ontvlamde nadat ik jou in een onbesuisde bui een verstokte atheïst had genoemd, waarvoor excuses. Het kwam blijkbaar niet zo grappig over als bedoeld. Het was niet mijn bedoeling jou starheid te verwijten.

Maar ik mag toch wel zeggen, denk ik, dat je een consequente atheïst bent, voortgaande op het aantal keren dat je een dergelijk standpunt hebt verwoord.

Nee, ik ben een consequente atheïstische humanist. Dat betekent dat ik niet alleen uitga van de stelling dat er geen god bestaat, van welke aard ook, maar dat er in plaats daarvan een autonome mens bestaat, die bij geboorte de vrijheid en de mogelijkheid heeft om zin aan het leven te geven en daarvoor ook zelf verantwoordelijk is.

Ik moet hierbij onmiddellijk aantekenen, dat tallozen deze vrijheid en mogelijkheid niet krijgen. Dat kan gevolg zijn van eigen geestelijk onvermogen of gebrek aan inzicht, maar ook van door anderen uitgeoefende macht. We kunnen dat onderdrukking noemen.

De werking van macht is echter niet altijd zichtbaar in expliciete invloedsuitoefening, maar kan ook via beïnvloeding van het denken plaatsvinden. Dat kan de vorm krijgen van groepsdenken, groepsdruk, indoctrinatie vanaf de geboorte, prediking van 'het goede' of 'het enig juiste'.

Marxisten spreken dan van vals bewustzijn. De Nederlandse feministisch politicologe Joyce Outshoorn noemt het 'de macht van de zelfsprekendheid'. Degene die hieraan onderhevig is, of is geweest, beschouwt de beperkingen van de eigen vrijheid en de argumenten daarvoor als enig juiste situatie, en zal geneigd zijn alle afwijking of aantasting daarvan fel te bestrijden.

Waarden en normen

De meest voorkomende vormen hiervan zijn stelsels die herleid worden op een hogere instantie, die dicteert wat juist en niet juist denken en handelen is. Wordt zo'n stelsel bedreigd, dan treedt dikwijls verheviging van de overtuiging van de enige ware leer op.

Alle waarden en normen kunnen vanuit het standpunt van de vrije verantwoordelijke mens worden ontwikkeld. Atheïsme zonder humanisme is een amorele opvatting, want door alleen te beweren dat er geen god is, wordt de mens aan de zinloze leegtes overgeleverd. Zonder eigen moraal is de mens aan de goden overgeleverd.

De nogal eens van gelovigen gehoorde mening dat degene die hun geloof niet belijdt, per definitie geen morele basis heeft, is niet alleen een belediging, maar zelfs volstrekte nonsens. In elk geval als dat een atheïstisch humanist wordt toegeworpen. Die heeft bij uitstek een eigen morele basis, ontleend aan alle voorbeelden die zowel buiten in als in religies te vinden zijn.

Het is zijn of haar verantwoordelijkheid om die morele basis te kiezen en te onderhouden. Die leegte moet immers worden opgevuld met een moreel uitgangspunt. Het humanisme in mijn opvatting is voorts niet individueel, maar sociaal. De mens is niet in staat om alleen te overleven en heeft bovendien bij geboorte de plicht om rekening te houden met de ander.

Humanisme moet dus niet individueel, maar sociaal worden uitgewerkt. De mens is niet de maat van alle dingen, de samenleving van vrije verantwoordelijke mensen is dat.

Nou goed, dat mag je denken, het klinkt klaar en het is samenhangend. Als gelovige kan ik mij samen met jou ergeren aan onbehoorlijke machtsuitoefening zeker als die in naam van God wordt uitgeoefend, een dubbele ergernis in mijn geval, want dat kwetst niet alleen de mens maar beledigt ook Gods Naam.

Je hebt je uitgesproken overtuiging omtrent God nooit onder stoelen of banken gestoken. Er is op zich niets mis mee. Het is duidelijk afgelijnd, en er valt weinig tegen in te brengen. Toegegeven, de Islam heeft het moeilijk met het atheïsme, veel meer dan met andersgelovige mensen, omdat het onwrikbare uitgangspunt van het moslimgeloof puur monotheïstisch is.

Dat is de hoeksteen van het hele gebouw en daar valt niet aan te wrikken.

Repliek

Als het over de inrichting van het openbare leven gaat, moeten we wel met elkaar afspreken. Wat je intieme overtuiging is, dat moet iedereen voor zichzelf uitmaken. Jij betrekt daar een sociale dimensie bij, en alles bij elkaar is dat niet zo gek verschillend van wat ik op evangelische en islamitische gronden in zou kunnen brengen. In de praktijk komen we dicht bij elkaar in de morele keuzes die we maken, daarvoor ken ik je goed genoeg, en wat je schrijft toont dat nog maar eens aan;

Met het monotheïsme raak je een bijzonder belangrijke kwestie aan.

Uitgaande van het gegeven dat de plaats en tijd van geboorte – dus ook allereerst de moeder van de mens – bepalend zijn voor de later groeiende levensovertuiging, en er dientengevolge ook talloze levensovertuigingen zijn ontstaan, kan alleen een autoritaire opstelling leiden tot de conclusie dat er één god is.

Nee. Op zich is dat niet autoritair. Dat er één God is volgt uit de aanvaarding – die zonder enig gezagsargument tot stand is gekomen – van de Openbaring in de Schrift. Daar is in mijn geval geen dwang komen bij kijken. Zelf heb ik geen enkele macht om mijn visie aan anderen op te leggen, en ik verdoe mijn tijd niet aan bekering.

Het staat zo in de boeken, die ik ervaar als Goddelijk geïnspireerd.  Dat is een vrije aanvaarding. Er is geen dwang in de Islam, maar wel een logica. Iemand die niet in God gelooft kan zichzelf bezwaarlijk een moslim noemen, en plaatst zich in de praktijk buiten de geloofsgemeenschap, maar daar stond jij toch al.

Deze dwang tot geloven wordt vaak weggewuifd met het argument dat het eenieder vrij staat om christen of moslim te worden, maar dat is een vals argument als daarop volgt dat er maar één god is en dat je daar aan moet geloven. (Dit is niet als woordspeling bedoeld, hoewel die eigenlijk wel geestig is.)

Maar je kiest daar toch voor in totale menselijke vrijheid? Tenminste in mijn geval is het toch een vrije keuze geweest? Er zijn overal lastige mensen, ook onder de gelovigen en even goed onder de atheïsten te vinden, die gezagsargumenten en machtsmiddelen inzetten, wat tamelijk zondig gedrag is.

Acceptatie

Als er gelovigen zijn geweest, die menen dat ze anderen onder dwang tot het geloof moeten brengen, dan zijn die niet goed bezig, en ze treden het principe van de vrije geloofsdaad met voeten. Huichelaars en farizeeën zijn het. Misbruik van macht is niet onlosmakelijk met het geloof verbonden, maar wel met de zondige natuur van de mens, die voor het kwade kiest, zelfs als hij of zij weet dat het kwaad is.

Omgekeerd zal het niet voldoende zijn de godsdienst af te schaffen, om zich van het machtsmisbruik te bevrijden. Ik heb niet de indruk dat de menselijkheid er op vooruit is gegaan, nu God dood is verklaard.

Zolang de islamitische humanist die je opvoert niet accepteert dat eenieder gelijk is, ook in de keuze om wel of niet in een god te geloven, komt hij in botsing met het vrijheidsgedachte van het humanisme. Ik zou hem dan geen humanist noemen.

Hoe kom je er eigenlijk bij dat die islamitische humanist moeite zou hebben, om te accepteren dat iedereen gelijk is? Wat doet je denken dat gelovigen zouden moeten onderdoen voor ongelovigen als het om verknochtheid aan de vrijheidsgedachte gaat? Is de vrijheid dan het monopolie van het ongeloof? Ik dacht het niet.

Tegelijkertijd mag hij van mij geloven wat hij wil, zolang hij mij accepteert zonder dat geloof. Ik wil graag weten, of deze opstelling kan overleven in een islamitische of christelijke wereld.

Het is toch een kosmopolitische wereld waarin we met zijn allen moeten samenleven en we moeten elk ons huis op orde houden. Als iedereen voor eigen stoep veegt is de hele straat schoon. Elke geloofsgemeenschap gaat onder weg naar meer inzicht en een of andere vorm van verlichting.

Ik kan me de benepen, benauwde en benarde wereld van vroeger nog herinneren, toen we dat kosmopolitisme nog niet hadden.  Als christenen, en zelfs als ex-christenen, moeten we niet te hoog van de toren blazen als het om verdraagzaamheid gaat. Er blijven ook voor ons nog behartigenswaardige aandachtspunten over.

Elke geloofsgemeenschap moet zijn eigen gewetensonderzoek doen.

Geschiedenisles

Hierbij wordt vaak de tolerantie van de moslims in El Andalus tot de komst van de katholieke koningen genoemd en geroemd. Ik onderzoek nog of die tolerantie ook 'heidenen' omvatte. Van jou weet ik dat niets in jou je ooit tot een veroordeling van mijn opvattingen zal drijven, maar ik wil dit punt onderstrepen, omdat ik denk dat de overtuiging dat deze tolerantie in de Islam niet bestaat, een van de wortels van de islamfobie is.

Christenen en Moslims kijken elk vanuit hun eigen standpunt naar de geschiedenis. Er is in de Islam nooit zoiets geweest als de Spaanse Inquisitie. Daar werden afvalligen op de brandstapel gezet in naam van God, tijdens de autodafe, wat in het Portugees akte van geloof betekent.

Het spreekt vanzelf dat ik als humanist, christen en moslim driewerf geschokt ben, door die wreedheid die in naam van Jezus Christus is begaan. De overtuiging dat deze tolerantie in de Islam niet bestaat is een westerse uitvinding. Ik vind dat dit zich in de praktijk niet laat bevestigen.

Ik begrijp hoe moeilijk dit moet zijn voor de rechtzinnige gelovige, er kan immers niet tegelijk wel en niet een god zijn. Toch is dit de kern van de zaak: leven en laten leven. Is dat uitgangspunt aanvaard, dan kan begonnen worden aan het gezamenlijk uitwerken van gedeelde waarden en normen en het afbakenen van elkaars vrijheden. Waarbij van meet af aan vast moet staan dat gelijkheid en daaruit geconstrueerde vrijheden  voor eenieder gelden in de openbare ruimte.

Ik denk dat iedereen het daarover eens kan zijn. Elke Moslim begrijpt dat de god van de anderen ook onze God is, want er kan maar een God zijn. In meerdere goden geloven is helemaal uit den boze. Dan is het wat mij betreft minder erg als je helemaal geen God erkent. Ik weet niet of alle moslims me daarin zullen volgen.

Het is voor de meesten onder hen zeer moeilijk te begrijpen dat iemand het bestaan van God zou afstrijden, juist omdat dit zo een hoeksteen is. Dat is de traditionele overtuiging, die door vele moslims wordt gedeeld.

We moeten echter verder durven kijken dan dat. Ik denk dat ons uiteindelijke doel moet zijn, dat ook moslims hun plaats innemen in de samenleving en daar hoort tolerantie voor andere gezindheden bij.

Xenofobie

Precies! Bestaat deze opvatting in de islam en hoeveel aanhangers heeft die?  

Hoeveel er daarvan zijn weet ik niet, maar als de noemer groot genoeg is, mag de teller klein zijn om toch tot aanzienlijke aantallen te komen. Ook al kan ik maar een op duizend moslims overtuigen, houd ik er nog anderhalf miljoen over. Nee alle gekheid op een stokje. Ik zie onder de moslims die ik elke dag ontmoet juist heel veel begrip en verdraagzaamheid.

Ik blijf het gek vinden dat de felste kritiek op mijn belijdenis uit de hoek van de atheïsten en vrijzinnigen is gekomen. Het straffe is dat deze lieden ten eerste menen de Islam te kunnen definiëren, om er van meet af aan een negatieve invulling aan te geven, die geheel stoelt op het gedachtengoed van de moslimfundamentalisten. De Koran wordt voorgesteld als wreed en Mohammed als gewelddadig aan de hand van ingewikkelde rationaliseringen, op grond van tendentieuze tekstexegese en gekleurde godsdienstgeschiedenis.

Dat er zoveel mensen zich moe maken om aan te tonen dat wij – bewoners van het vrije westen – beter zijn dan zij – de vluchtelingen en meer bepaald de moslims – blijft telkens weer verbazing wekken. De trend is stijgend. Daarbij worden alle oude grieven opgerakeld die de literatuur sinds meer dan duizend jaar overlevert.

Het wantrouwen ten opzichte van de ander is electoraal lonend in deze bange tijd.  Dit discours drijft op een volksgevoel dat zich in de maatschappij breed maakt. Dat fenomeen onttrekt zich aan intellectuele analyse omdat het een anti-intellectueel gevoel is, dat niet door intellectuele analyses verdreven kan worden.

Nadat de xenofobie in 2016 weergaloze triomfen heeft gevierd, mogen wij ons de vraag stellen, hoe dat zo gekomen is, en of er niets aan gedaan kon worden. Er is voor gewaarschuwd, vergeefs nu blijkt, dat de vreemdelingenhaat zich van de feiten niets van aantrekt, en leugens de plaats van de waarheid innemen.

Redelijk redeneren noch overtuigen aan de hand van feiten en wetenschap brengt jammer genoeg zoden aan de dijk. Het is water op een eend. Het dringt niet door.

Ontnuchterend

We kunnen allerlei slimme verklaringen bedenken en wij kunnen uitleggen hoe het allemaal moet, maar dat slaat nog geen deuk in de boter van het populisme, waar de islamfobie deel van uitmaakt. Het is een geschiedkundig fenomeen, dat zich het afgelopen jaar heeft ontpopt tot een tsunami. Het eerste slachtoffer van de oorlog is de waarheid.

De leugen lijkt het steeds meer te winnen van de werkelijke feiten. Dat maakt het zo gek. De menselijke geschiedenis staat bol van haatgeweld, vaak in naam van hogere principes begaan. Ik zou gedacht hebben dat we er in de eenentwintigste eeuw vanaf zouden komen, maar het gaat helemaal niet beter. Ik heb me dat nooit kunnen voorstellen, dat de verlichting en de redelijkheid tegenover de collectieve achtervolgingswaan het onderspit zouden delven.

Dat baart me zorgen en daarom mag ik het er graag eens over hebben. Ik heb geen enkel probleem met iemand zoals jij, wiens oordeel ik hoog schat, en bij wie ik geen vooroordelen kan ontwaren, tenzij wellicht als het God betreft. Die moet je niet, dat is wel duidelijk . Daarover mogen we beschaafd maar ferm van mening verschillen.

We zijn gelijk in het verschil van ons vooroordeel. Zoals bekend komen we op dit punt nooit bij elkaar en moeten we dus tolerant zijn. Het is zinloos om degene die gelooft of juist niet gelooft, daarop aan te vallen. Een geloof kent geen bewijs. De ander kwaad berokkenen  is in strijd met de beginselen van christen, moslim en humanist. Of niet?

Ik kan er in komen dat je het atheïstisch humanisme belijdt. Ik kan daar als moslim en christen humanist overal in mee gaan, en ik zal het in de praktijk meestal met je eens zijn, wat de praktische consequenties betreft, Willen we allemaal niet hetzelfde? Niet in weerwil, maar net op grond van een godsdienstige overtuiging, die begrip voor de ander eist.

Vertrekkende van een verschillend uitgangspunt komen we toch, ongeacht ons credo, op de gulden regel terecht, of nog de categorische imperatief van Immanuel Kant. Gedraag u zoals iedereen zich zou moeten gedragen. Zelf zat Kant op de wip omtrent het godsgeloof, maar een atheïst was hij geloof ik niet. Wie consequent in God gelooft moet erkennen dat we zijn raadsbesluit niet kunnen opeisen. We kunnen God niet reduceren tot wat we kennen. Wij gelovigen staan even ver als degenen die God ontkennen.

Optimisme

Het maakt voor de categorische imperatief niet uit of het vertrekpunt god of geen god is. Ik ben  geen theoloog en geen filosoof, dus ik zie het vast te simpel, maar ik kan geen verschil zien tussen de formulering van dit beginsel in de monotheïstische geloven en het atheïstisch humanisme.

Het enige verschil is: 'omdat god het zegt' versus 'omdat dit de mens tot een beter mens maakt'. De gelovige moet het van god respectievelijk zijn profeten, de ongelovige moet het van zichzelf. Daarbij doet hij er verstandig aan, wijzere leermeesters te zoeken. Die kunnen van alle gezindten zijn, zolang hun lessen niet strijdig zijn met de beginselen die ik al formuleerde.

Ik weet niet waar jij je optimisme op baseert als je schrijft: “de voornaamste aanjagers van het conflict zullen de komende jaren in belang afnemen: de geopolitieke invloed van het Westen in het Midden-Oosten en het daaruit voortkomende wraakterrorisme, en de voortschrijdende secularisatie.”

Dat moet je toch eens aantonen, want ik zie geen enkele reden waarom de clash zou gaan verminderen tussen de machtspolitiek van het Westen – samen met het Oosten van meneer Poetin – aan de ene, en aan de andere kant het wraakterrorisme, vanwege een onuitputtelijk menselijk reservoir aan uitzichtloze lui uit ongeletterde middens, die zich gewillig zelf opblazen.

In de praktijk zien wij in onze landen de godsdienstvervolging hoe dan ook steeds toenemen, dan toch in het politieke vlak, waar blijkt dat er een groot electoraal draagvlak is voor de islamhaat. Het is in die context dat het belangrijk wordt, ervoor uit te komen dat wij bestaan, wij die een verlichte Islam, en een onbaatzuchtig Christendom aanhangen.

Ach ja, waar kwam dat optimisme vandaan. Misschien moest ik van mezelf uit de duistere spelonken van deze tijd kruipen en een sprankje hoop laten spetteren. Want ik heb Populistenstress en vooral Trumpstress. Ik word er ziek van, depressief, boos en soms zelfs misselijk. Maar ik denk al langere tijd dat het einde van het fossiele systeem zal betekenen dat het Midden Oosten aan geopolitieke betekenis verliest. We hebben er niets meer te zoeken straks. Dat was al zo, maar ja, de olie hè.

De Westerse belangen.

Uitgesproken

Wat in elk geval veel verklaart van de huidige conflicten is dit: 'we are here because you were there'. Imperialisme, kolonialisme en neokolonialisme zijn de veroorzakers van een belangrijk deel van de ellende. Dat is wat ik denk.

Maar je hebt gelijk, ik heb ook Poetinstress. De machtsblokken gaan daar nog wel lang een gevecht uitzieken en daar komen vluchtelingen uit voort en daar zitten ook veel wraakterroristen tussen. Maar we moeten ons daartegen verzetten Peter, met onze middelen: de woorden en de ethiek.

Voorts kan je gerust de onbaatzuchtige atheïstisch humanisten toevoegen aan degenen die moeten laten weten dat ze bestaan. Want het populisme is in strijd met het humanisme omdat het racistisch is, niet inclusief, nationalistisch en niet kosmopolitisch, niet op duurzaamheid gericht en schadelijk voor de artistieke vrijheid en de kunsten.

De toetssteen van mijn geloof is de Heilige Schrift, die openbaar is en waar iedereen zich van kan bedienen. De openbaring is een literatuur om met Northrop Frye te spreken. Het is wel een bijzondere literatuur omdat God zelf de auteur is, zoals de gewijde tekst zelf ook herhaaldelijk verklaart. Dat maakt dat het alles of niets is: je kunt dat verhaal, van een God die aanwezig is in de tekst, en er zijn woord in uitspreekt, volledig in zijn geheel verwerpen, of je kunt het aanhoren en ernaar luisteren.

Het staat iedereen vrij naar hartenlust te interpreteren en projecteren, en niemand zal ooit het laatste woord hebben. Het hele probleem van de godsdienstaanvaarding is te herleiden tot het antwoord op de vraag, welke plaats je de openbaring als literatuur geeft, in de literatuur in haar geheel. Een gelovige zal zeggen: dit is de heilige schrift. Het is het woord van God. Een atheïst zal zeggen: het is gewoon literatuur, want een mens heeft ooit die regels geschreven..

Een atheïstische humanist zal zeggen: het is  literatuur, maar een literatuur met bijzondere betekenis voor mensen die er in geloven en er inspiratie aan ontlenen. Het is literatuur die voor die mensen de behoefte aan transcendentie, een bepaald soort spiritualiteit en uiteindelijk zekerheid vervult. In die zin zeker niet gewoon, en al helemaal niet iets om te bespotten.

Album

Zelfs de meest verstokte atheïst zal moeten toegeven dat deze oerteksten niet zo gewoon zijn, op grond van hun werking in de menselijke geschiedenis op mondiale schaal. Miljarden mensen zijn op allerlei manieren erdoor bepaald en gekenmerkt. De taal en de wetgeving zijn ervan doordrongen. Het gaat om de stichtingsmythe van onze beschaving, en die speelt een rol in onze samenhang als groep, maar ook in onze conflicten.

Inderdaad, in elk geval niet de atheïstische humanist, zoals ik die zie. Tegelijkertijd is het voor hem geen heilige literatuur, omdat heiligheid en wijding lege begrippen voor hem zijn. Ik moet nu toch aan het gesprenkel met gewijd water denken, en aan de geur van wierook. Heel erg oer. Ik moet ook denken aan priesters die kanonnen zegenen, maar dat is niet eerlijk. Dat is dan weer de kerk.

Kennis van die ‘oude teksten,’ waar jij het over hebt, is soms verrassend nuttig als het er om gaat elkaar te verstaan, in de wereld van vandaag, waar meer en meer wrijvingsgeschillen tussen verschillende groepen ontstaan. Vanuit een humanistisch perspectief moeten we op zoek gaan naar een platform waar mensen van een verschillende gezindheid elkaar kunnen treffen, om de waarden die alle mensen gemeenschappelijk hebben in de verf te zetten.

Dit zijn we hartgrondig met elkaar eens, zie ook eerder. Dit is ook waar Loubna en ik naar zoeken. Hoe krijgen we dat voor elkaar?

Ik vergelijk de Heilige Schrift graag met een familiealbum vol oude kiekjes uit het zwart-wittijdperk. Het fotoboek ligt ergens in een kast, maar je kunt het altijd vastpakken als je dat zou willen. Zo’n boek is onvervangbaar en het heeft geen concurrent. Het bekijken van de plaatjes roept allerlei sentimenten op, omdat het om onze familie gaat. Buiten de clan zal het misschien niemand interesseren.

Alleen is het met de heilige schrift wel zo dat het een zeer grote familie is geworden die ongeveer de helft van de wereldbevolking vertegenwoordigt. Tel maar op: de joden, christenen, moslims, en ex-christenen, alles bij elkaar geteld wat sterk door de Openbaring van Abraham is beïnvloed. Wij kunnen de geschiedenis niet begrijpen zonder kennis van de literatuur, waar de heilige schrift de hoeksteen van is.