De therapeutische relatie

Uit je ogen kijken is de boodschap.

Er bestaat geen gemakkelijk antwoord op de vraag of en op wie je een beroep moet doen om relaxatie en/of meditatie te leren. Het gaat om een proces dat een tijd kan duren, en dat soms emotioneel verloopt. Of dat allemaal lukt zal onder meer afhangen van de therapeutische relatie. Dit ontstaat hoe dan ook vanzelf. Ook als het geen therapie mag heten.

Verbinding

Er ontstaat een band tussen cliënt en therapeut die van bijzonder belang is om het therapeutisch proces te laten slagen.

Dat is ook buiten de context van zorg en hulpverlening het geval. Ik heb zitten lezen over het soefisme dit weekend, (in ‘Mystische Dimensionen des Islam’ van Annemarie Schimmel, in het Duits.) Dan zie je dat in al die landen en gedurende al die eeuwen hier en daar personen opstaan, die de meditatie en/of het gebed beheersen, en die dat anderen aanleren. Omtrent zo een figuur ontstaat dan een gemeenschap, of broederschap.

Soms neemt dat sekteachtige proporties aan, en het is verdorie goed uitkijken, ook vandaag de dag nog, want er zijn kapers op de kust. Er zijn ook allerlei lieden die beweren dat ze wat kunnen, maar die je alleen maar misleiden en uitbuiten.

Van alle tijden

Dat mensen op zoek gaan naar geestelijke verlichting of vervolmaking is iets van alle tijden.

Dat er lieden zijn die daar misbruik van maken, is eveneens van alle tijden.

Het kiezen van een therapeut of leermeester is dus niet iets wat lichtvaardig moet gebeuren. Omgekeerd moet de therapeut, en dat ik ook zo in mijn geval als arts, zich ervan bewust zijn een zeer grote verantwoordelijkheid te dragen. De therapeutische relatie berust op een ongelijkheid. De hulpverlener heeft per definitie meer kennis en macht dan de hulpvrager, en moet voldoende opgeleid zijn om daar geen misbruik van te maken op een of andere manier. Ook buiten de wereld van de zorg zijn allerlei lieden actief die meditatie onder een of andere vorm aanprijzen. Het is zeer de vraag of die er allemaal even verantwoordelijk mee omspringen. Ik zou daar zeer voorzichtig in zijn.

Opgelet

Ik denk dat de kwaliteit in de zorg toch beter is dan erbuiten, al kan het altijd nog gebeuren dat er iets scheefgroeit in de therapeutische relatie, zoals vorig jaar nog toen een Leuvense psychiater in opspraak kwam, omdat hij verhoudingen had met zijn patiënten. Dat is een voorbeeld van grensoverschrijdend gedrag die van seksuele aard is, maar er zijn allerlei andere manieren, los van de seksualiteit, waarop de therapeutische relatie kan ontaarden.

Zo kan het tot situaties van afhankelijkheid komen, of machtsuitoefening, of uitbuiting.

Soms is dat zeer subtiel, en het is een valstrik waar je voortdurend moet voor op letten.

Het is geen reden om niet op zoek te gaan naar vergeestelijking, maar wel om goed uit je doppen te kijken.

Afbeelding: Fra Angelico

Angstinductie

Zijn er ook nadelen verbonden aan progresieve relaxatie?

Jacobson zelf stelt dat er geen contra-indicaties voor rust zijn, en dus ook niet voor ontspanning en bijgevolg evenmin voor progressieve relaxatie. Van andere methoden wordt wel eens beweerd dat ze ‘relaxation induced anxiety’ zouden kunnen veroorzaken bij personen die daar kwetsbaar voor zijn. Het ontspannen, of alleen al het idee dat te zullen doen kan bij deze mensen tot sterke angstgevoelens leiden.

Wanneer ontspanning leidt tot angst, is er vaak meer aan de hand. De vraag is of je daar dan de vinger moet op leggen.

Oerangst

Je zult dikwijls zien dat de angstgevoelens een indicatie vormen, dat deze mensen iets meedragen dat ze liever uit de weg gaan en dan is therapie doorgaans nuttig en noodzakelijk. Maar je zult zien dat net deze mensen ook angst hebben voor therapie, en allerlei andere vormen van sleutelen aan zichzelf. Je kunt er donder op zeggen dat ze dan op een of andere manier een labiel evenwicht hebben bewerkstelligd, waarvan ze vrezen dat het instort als er nog maar naar gekeken wordt.

Het zijn dus mensen die met een geheim rondlopen, die dit tegenkomen. Alles wat in de buurt van dat pijnlijke geheim komt wordt als vijandig of onaangenaam ervaren. De therapeut moet daar niet te snel op af willen gaan, want dat zal een geërgerde reactie uitlokken.

Zweverig

Deze angstverschijnselen zouden wel meer voorkomen bij verkorte methoden die nogal ingrijpend te werk gaan en daarbij gebruikmaken van suggestie. Wat soms wel voor kan komen zijn sensaties als ‘mijn lichaam lijkt te drijven’. Het gevoel helemaal ontspannen te zijn, is iets wat velen nooit ervaren hebben en de woorden schieten dan te kort om zo een eerste ervaring te beschrijven.

Je lijkt wel te zweven en het is alsof de geest los is gekomen van het lichaam. Het geeft een gevoel van bevrijding. Voor sommigen en zeker dan voor gespannen of gekwetste mensen is dat een vreemd gevoel, juist omdat het nieuw is.

Die snellere methoden kunnen hun nut hebben als er een therapeutisch netwerk is, maar ik zou daar toch niet te veel mee werken. Het is beter de cliënt zijn eigen ritme te laten volgen. Als er al angst optreedt, dan zal die meestal verdwijnen naarmate de ervaring met de techniek toeneemt.

Spierschok

Spoedig zal blijken dat er absoluut geen gevaar is voor controleverlies.

Dat geldt ook voor de spierschok die bij een klein aantal mensen voorkomt, op het ogenblik dat de ontspanning een bepaald niveau heeft bereikt. Een aantal spiergroepen beslist dan in een keer tot contractie over te gaan, hetgeen zich uit als een plotse maar zeer kort durende spiersamentrekking over het hele lichaam, die zo sterk kan zijn dat je als het ware door elkaar wordt geschud.

Hetzelfde fenomeen kan zich voordoen bij het inslapen. Sommigen vinden dit zo vervelend dat de angst ervoor hen belet in te slapen. Het wordt wellicht ook als een vorm van controleverlies ervaren dat het lichaam daar iets doet waar je niet om gevraagd hebt. Al die angst gaat over controleverlies op de keper beschouwd.

Fysiologisch is daar allemaal een verklaring voor te vinden en er niets verontrustend aan. Als de persoon leert zich overdag te ontspannen, dan zal de opgebouwde spierspanning ’s avonds minder zijn en de schok minder uitgesproken.

Introspectie

De gunstige gevolgen van relaxatie zijn van verschillende aard

Doordat we ons meer bewust worden van spierspanning, komen we er onder meer achter dat er spiergroepen zijn die we onbewust in spanning houden, terwijl dat eigenlijk nergens voor nodig is. Je kunt dan differentiële ontspanning toepassen, om een moeilijke term te gebruiken. Daarmee wordt bedoeld dat je die spiergroepen die niet aan werken toe zijn, laat ontspannen, waardoor je energie spaart en minder snel moe wordt.

We hebben al gewezen op de gunstige gevolgen voor hartslag, bloeddruk en bloedsuikerwaarden. Progressieve relaxatie ook leiden tot een verbetering van de slaap, daar de inleiding van het slapen op een spontane relaxatie berust.

Wanneer die ontspanning niet meer vanzelf komt wanneer je naar bed bent gegaan, kun je een probleem krijgen van verstoorde nachten. Door overdag te relaxeren en een matig niveau van achtergrondspanning aan te houden, zal het ’s avonds minder moeilijk blijken, de slaap te vinden.

Bedrading

We maken daarbij alleen maar gebruik van de normale circuits waarover ons organisme beschikt.

Het is niet alleen dat de hersenen bevelen en de spieren uitvoeren, maar de hersenen krijgen ook informatie over de spieren, en die kun je je bewust maken. In progressieve relaxatie leer je telkens gevoeliger de subtiele spierspanningen waar te nemen.

Je kunt het een vorm van fysiologische introspectie noemen. Progressieve relaxatie is een vorm van interne biofeedback waar je geen toestellen voor nodig hebt.

Als je het een keer onder de knie hebt, kun je dat gratis doen in het comfort van je eigen huis.

Leren

De vraag is of je het kunt leren door er over te lezen.

Ik denk dat het toch goed is dat iemand het je leert. Voor psychisch kwetsbare mensen kan dat best in een psychotherapeutisch kader gebeuren, maar voor de meesten kan het gewoon op fysiotherapeutische basis.

Het gaat daarbij niet alleen om het aanleren, maar ook om het opmerken en duiden van mogelijke obstakels en weerstanden. Voor mensen die met een of ander trauma rondlopen kan de confrontatie te groot zijn bijvoorbeeld. Een ervaren therapeut zou dit kunnen aangrijpen om er iets mee te doen, zelfs al is dat alleen maar een stap achteruit doen.

Het is wellicht niet goed het in je eentje te proberen. Het zou kunnen dat je in een toestand van pseudo-relaxatie komt zoals je dat ook kunt zien bij autohypnose, wat iets heel anders is.

Matras

Al moet ik zeggen dat ik het beet had na een middagsessie tijdens een seminarie voor huisartsen in de jaren tachtig.

Het lokaal lag vol matrassen met daarop telkens een huisarts. Die gingen allemaal simultaan progressief relaxeren aan de hand van de stem van de spreker. Voor mij was dat voldoende.

Zelf heb ik nooit een geestelijke leidsman gezocht, omdat ik redelijk achterdochtig ben omtrent goeroes, pastoors en dominees. Ik vind dat de literatuur volstaat om de meeste problemen op te lossen en dat je alles kunt vinden met behulp van naslagwerken. Zeker nu in het tijdperk van het internet kun je antwoord op elke vraag vinden. Het moeilijke is dat we dikwijls niet goed weten wat onze vragen zijn.

We moeten bovendien leren zeer kritisch met de gevonden informatie om te springen en alleen maar te geloven wat wetenschappelijke waarde heeft.

Bewegingloos

Ontspanning wordt uitgelokt door spanning.

We zagen gisteren dat het spierstelsel en de geest nauw met elkaar verbonden zijn.

Hoe dan ook vormen lichaam en geest een geheel. We zijn allemaal bekend met verschijnselen zoals hartkloppingen, maagzuur of kippenvel. Het zijn voorbeelden van lichamelijke reacties op voorvallen die de geest betreffen, maar dat het spierstelsel zo een grote rol speel, dat weten we dankzij het werk van Edmund Jacobson.

Verhoogde spierspanning, en toegenomen werking van een aantal organen zoals het hart, samen het verhoogde bloeddruk en een gestegen bloedsuikerwaarde maken deel van de stressreactie. Die wordt getriggerd door stressfactoren, of stressoren. Ook dat zagen we gisteren.

Onderdrukt

Alleen doen we daar niets mee in het lichamelijke vlak.

We lopen rond met die stress en die opgekropte spanning, maar we gaan niet lopen of vechten. Erger nog we zitten ons voortdurend in te perken en af te remmen, en we proberen onze opwinding op allerlei manieren in toom te houden. Op de lange duur is dat zeer vermoeiend, en niet alleen nadelig voor de lichamelijke gezondheid, maar ook voor de zielenrust.

De stressreactie is trouwens ontworpen voor een korte fysieke inspanning, niet om voortdurend aan te staan. Je zult merken dat het soms moeilijk is te ontspannen als je opgefokt van de stress rondloopt. Op een bepaald ogenblik kun je ook niet meer ontspannen om te slapen, en dan zit je spoedig in een vicieuze cirkel van opwinding en moeheid tegelijkertijd waar niet meer uitkomt.

Relaxatietechniek

Wel dan biedt de relaxatietechniek van Jacobson een uitweg, zonder enige magie of mystiek, gewoon door ons op ons eigen lichaam te concentreren, en meer bepaald op zekere onderdelen van het lichaam, en die voornamelijk het spierstelsel betreffen.

Door in een bepaalde volgorde welbepaalde spiergroepen te spannen en vervolgens te laten ontspannen, wordt je je bewust van die spanningen die daar leven. Je leert dan vanzelf dat je die spanningen ook kunt loslaten. Daar ben je enige tijd mee bezig en zo lang je bewegingloos blijft liggen gaat de ontspanning door en gaat steeds dieper.

Dat is ook het moment dat de meditatie het best tot zijn recht komt, al moet ik er wel bij zeggen dat relaxatie en meditatie twee verschillende dingen zijn, zij het misschien twee kanten van dezelfde medaille. Dat heb ik al betoogd in deze pagina’s. Als je relaxeert en je komt los van de tientallen dingen die je elke dag aanjagen, kun je moeilijk anders dan je geest de vrije loop laten, zonder enige input van buitenaf.

In wezen is dat al een meditatie, als mag dat niet altijd zo heten. Je kunt daar vervolgens nog veel dingen mee doen, hetzij als doel, hetzij als middel. Dat staat iedereen vrij. Het kan bijvoorbeeld ook passen in een psychotherapeutisch kader.

Willekeurig

Het skeletspierstelsel is het enige systeem is waar onze wil een rechtstreekse controle over heeft. Voeg hier nog ademhalingsoefeningen bij, aangezien die ook aangedreven wordt door skeletspieren en je hebt voldoende hefbomen in handen om wanneer je wil, en waar je wil je leren te ontspannen.

Met enige oefening lukt dat na een tijd vanzelf, als je daar maar bewust voor kiest. Het zal je in staat stellen meer controle over je eigen lichaam en je eigen leven te krijgen

Afbeelding: De bekoring van Sint-Antonius van Jeroen Bosch

Ontspanning en relaxatie

Er spelen alerlei feedbackmechanismen mee.

Jacobson onderzocht allerlei elementaire menselijke gedragingen en reacties, en probeerde te meten wat er in het lichaam gebeurde. Zo begon hij met het bestuderen van de schrikreactie die mensen krijgen als ze onverwachts een harde klap horen. Sommigen reageren daar heel sterk op, terwijl er anderen er tamelijk rustig bij blijven. Hij ontdekte dat de reactie minder uitgesproken is bij personen die in een ontspannen toestand verkeren.

Hij ging op zoek naar manieren om de graad van ontspanning van de menselijke persoon in vivo te meten en vertrok van de kniepeesreflex. Hierbij klopt de onderzoeker met een hamertje net onder de knieschijf bij de patiënt met gebogen knie. Door een spierreflex gaat het onderbeen met een zwaai naar voren.  

Meting

Je kunt de sterkte van de reactie grofweg meten, door de hoek te registreren die het onderbeen op het toppunt van de uitslag met het bovenbeen gaat maken, maar Jacobson was hiermee niet tevreden en ging op zoek naar fijnere en betere methoden om de graad van spanning en ontspanning in het spierweefsel te meten.

Met behulp van ingenieurs van de telefoonmaatschappij Bell Telephone Laboratories kwam het tot een apparaat dat de minieme stroompjes kon meten bij spieractie: het EMG was geboren, voor elektromyografie.

Jacobson kwam op basis van zijn onderzoek al snel tot de bevinding dat alle gedachten vergezeld gaan met activiteit in de skeletspieren. Dat gebeurt voor het grootste deel onbewust. Als mensen aan eten denken gaan hun kauwspieren ongemerkt actief worden alsof ze zich wilden opwarmen, en als je aan lopen denkt, beginnen de spieren in de benen zich samen te spannen. Dat kun je gaan voelen als ‘jeukende’ benen, maar meestal let je daar niet zo op.

Verband

Er bestaat dus een rechtstreeks verband tussen de gedachteninhoud en de spieractiviteit van welbepaalde spiergroepen in welbepaalde omstandigheden. Zo krijg je bij visuele verbeelding ook activiteit in de spiertjes van de oogkas, als je je inbeeldt dat je moet gaan spreken krijg je die spiergroepen weer die daar mee bezig zijn. Maar het interessante is nu dat het ook omgekeerd geldt. Als spieren maximaal ontspannen, gaat ook de geestelijke activiteit in de ruststand.

Jacobson stelt, enigszins voorzichtig: "het mag naïef zijn te stellen dat we met onze spieren denken, maar het zou inaccuraat zijn te stellen dat we zonder ze denken".

Het maakt allemaal deel uit van de bedrading van ons organisme, dat een zoogdiermechanisme is, met alle voor- en nadelen van dien.

Stressreactie

Zo beschikken we in ons lichaam als het ware over een voorgeprogrammeerd circuit, dat binnen een seconde, als antwoord op een verhoging van het adrenalinegehalte in het bloed terzelfdertijd verhoogde spierspanning, versnelde hartslag, een bloeddrukstijging, toename van het ademhalingsritme en meer bloedsuiker kan oproepen.

Dat zijn allemaal dingen die ons voorbereiden op een plotseling fysieke inspanning zoals een vlucht- of vechtreactie. Het probleem is nu dat velen in onze samenleving de hele tijd in zo een toestand rondlopen van maximale belasting van het organisme in afwachting van een vlucht- of vechtreactie die nooit komt.   Daar worden heel veel kalmeermiddelen voor geslikt.

Als er nu eens een manier bestond, om met natuurlijke middelen, ontspanning op te roepen?

Afbeelding: spierstelsel naar Vesalius