Holle en volle bakstenen

1,25 x 1,25 x 0,07 m.

De baksteen in de maag

De baksteen is zowat het nationale symbool van ons land. De Belg wordt met een baksteen in de maag geboren, zo luidt het gezegde. De baksteen is een bescheiden voorwerp dat samen met quasi identieke soortgenoten in staat is een indrukwekkend geheel te  vormen. De ene baksteen pas netjes in alle andere, zodat ze samen een lichaam gestalte geven, in dit geval het gebouw van de Belgische Academie in Rome, met zijn rationalistische architectuur uit de beruchte jaren dertig.

Academie

Het gebouw is een metafoor voor de concepten en ideeën, die in de wereld van de makers afgelijnd en gedefinieerd, helder en goed van elkaar te onderscheiden moeten zijn. De architectuur straalt orde en zelfvertrouwen uit. Het effect is lineair en methodisch, sober en strak. Deze muren die zelfvertrouwen en soliditeit uitstralen, verbergen echter iets, dat in wezen zeer broos en breekbaar en van een heel andere aard is: de constante zoektocht van de mens naar zingeving, naar een betekenisvolle grond voor zijn of haar bestaan.

De holle bakstenen in metaaldraad en textiel, die aangebracht zijn op de buitenmuren, geven wellicht aan dat elk idee in wezen een lege opvatting is, die van elk begin van eeuwigheid verstoken blijft. De structuur verwijst naar het tijdelijke en voorbijgaande en vormt een vluchtige bijdrage aan de typisch menselijke zoektocht, gericht op een doelwit dat steeds achteruitwijkt.

Gat

Wat onmiddellijk de aandacht zou eisen, is als er een baksteen ontbreekt, waar alle andere bakstenen, die wel aanwezig zijn onopvallend in hun collectieve baksteen zijn wegzinken, zonder dat er een uitsteekt. Dat is vergelijkbaar met wat er gebeurt als er een gat in onze kennis zit. Wat ons dwars zit is hetgeen we nog niet weten.

Op zoek naar het ontbrekende voorwerp dringen we door in de leegte, die een kwelling vormt en spanning veroorzaakt. Oog in oog met het niets zijn we naakt en weerloos. Daarom omspinnen we de leegte met veel geduld, als het ware met een onzichtbare draad. We vinden op onze zoektocht wellicht hier en daar een gebied dat rijker aan waarheidsgehalte en voorzienigheid lijkt te zijn dan de andere. Hier en daar zit een knooppunt waar een aantal draden bij elkaar lijken te komen.

Zo scoren we af en toe een bescheiden succes. We lopen aan de rand van een ravijn waar een belofte van zin en betekenis in schuilt, en we verwijderen ons van krachtige bouwwerken, opgetrokken uit bakstenen van waarheid, waarin ogenschijnlijk niets lijkt te ontbreken.

De stoel bij nacht

Collectief

Van muurfragmenten tot stoel

De muurfragmenten, samengesteld uit holle bakstenen vormen het tastbare bewijs van de samenwerking en de uitwisseling die hier hebben plaatsgegrepen. Dit is ook zichtbaar in de video die hiervan gemaakt is, te zien op YouTube onder url: http://www.youtube.com/watch?v=bXu0qc_gMfc

Het raster van metaaldraad werd bekleed met gedragen kleren van een groot aantal mensen die deze kleren belangeloos doneerden ten behoeven van de kunstenares. Zo anoniem zijn die kleren dus nu ook weer niet. Tenminste de kunstenares weet wie ze zijn.

Hier hebben mensen aan samengewerkt, geheel vrijwillig en belangeloos, omdat ze het leuk vonden. Het lijkt er toch op dat ze er plezier aan beleven. Iedereen draagt zijn (bak)steentje bij.

Dat collectieve aspect is van essentieel belang in dit kunstproject, aangezien het erom gaat een reflectie te weeg te brengen omtrent nieuwe vormen van samenleven, waarin het individu in al zijn diversiteit mee mag tellen, zonder het idee van een gemeenschapsgebeuren erbij in te schieten, in fundamentele eenklank met alle levensprocessen.

Stoel

The Chair (3,5 x 1,1 x 0,16 m) is een symbool van eenheid in verscheidenheid.

Het is een stoel, maar wel een unieke stoel, die niet na te maken valt. Een stoel is normaal gesproken een redelijk bescheiden voorwerp, dat vaak met meerdere soortgenoten samen voorkomt, meestal in pare aantallen, vier, zes of acht. Het is daarbij doorgaans de bedoeling dat alle stoelen zo veel mogelijk op elkaar lijken, en dat er niet een uitspringt met een individuele afwijking, want elke afwijking is meteen een gebrek.

Hier zien we een stoel die bij uitstek alleen en uniek, voorbijgaand en vluchtig is. Het is niet een stoel om op te zitten, moeten we erbij vertellen. Daar is hij te groot voor. Het is een stoel om naar te kijken, en hoewel je er niet op zitten kunt, zal iedereen, zelfs een kind, meteen zien dat het een stoel is die daar staat.

Die zit

Door daar zo alleen te staan roept die stoel andere ontbrekende stoelen op, want een stoel is niet graag alleen. Of je zou kunnen fantaseren over de zitter die er wel dan zou kunnen gaan op zitten. Wat voor een personage zou dat zijn, juist van lengte en grootte voor een niet te zwaar gewicht, van we mogen veronderstellen dat het geraamte van staaldraad niet veel gewicht aan zal kunnen.

Kapstok

Het is niet wat u denkt.

De kleerhanger op de gevel  (3 x 1,1 x 0,16 m) hangt onbelast aan de gevel en is ogenschijnlijk leeg. Hij is klaar om kleren aan te hangen, wellicht de kleren van het personage dat op de stoel zou kunnen gaan zitten, van wie we weten dat het geen menselijk individu kan zijn, gezien de afmetingen. Het gaat wellicht om een reus of een reuzin met een laag soortelijk gewicht.

Kleerhangers zijn net zoals stoelen en bakstenen niet graag alleen, en vertoeven graag samen met identieke soortgenoten, in een groep waarin ze weinig individualiteit genieten. Ze ontlenen hun betekenis aan hun plaats in de ruimte en aan wie ze dienen.  Het zijn bescheiden voorwerpen met een onderworpen functie.

Ongewoon

De schijnbare leegheid van deze kleerhanger wordt opgeheven als bij nader toekijken blijkt dat er wel degelijk kleren aan hangen, al zijn het hier de gedragen kleren van de medewerkers aan het project. Het is niet langer de klerenhanger die de kleren dient, maar de kleren de kleerhanger.

In tegenstelling met kleerhangers vertoeven kleren graag in het gezelschap van ongelijksoortige soortgenoten. Elk kledingstuk wil zich graag van alle andere kledingstukken onderscheiden, voor zover we niet in Noord-Korea verblijven. Hier zijn al die kleurige stoffen bij elkaar gekomen om de vorm van de kleerhanger aan te kleden. Ze hangen niet echt, ze zijn veeleer rond de constructie gewikkeld.

Dracht

Maar de kleerhanger draagt wel kleren, alleen op een andere manier dan we van hem gewoon zijn.

Kleerhangers lijken altijd op zoek te gaan naar kleren, en onze kleren hunkeren naar kleerhangers, maar dat ze op deze manier bij elkaar zouden komen, had niemand gedroomd.

De kleerhanger van Kristien De Neve is een kapstok waaraan iedereen zijn of haar ideeën kan hangen. Hij wacht op het ontbrekend voorwerp. Het kledingstuk dat eraan zou opgehangen kunnen worden, waarvan we mogen aannemen dat het op de kleerhanger past.

Opstelling in de hoofdingang

In al zijn glorie

Het belangrijkste hebben we voor het laatst bewaard.

We hebben gezien hoe de persoon, de kleerhanger en de stoel, die aan de voorgevel van het gebouw van de Belgische Academie te Rome te zien zijn, een poëtische wereld scheppen waarin het onmogelijke mogelijk wordt, door toedoen van voorwerpen die er wel, zijn maar die als het ware de suggestie oproepen van iets of iemand die er niet is, waarvan of van wie vooral de afwezigheid gevoeld wordt.

Het is een droomwereld waarin de grenzen vervagen, en niemand  meer de lijn kan trekken tussen wat van mij en wat van jou is, wat van haar of hem.

Aanwezig voorwerp

Heel anders is het ontbrekend voorwerp bij uitstek: de sculptuur die tentoongesteld is in de hoofdingang van de Belgische Academie onder de naam “The missing object (0,50 x 0,50 x 0,50 m.) Dit object neemt de vorm van een lege kubus aan, waarvan de ribben versierd zijn met kleurige kluwens gemaakt van gedragen kleren.

Dit object verwijst naar de kubus die getekend in stippellijnen in de strip verschijnt. Hier is het ontbrekend voorwerp wel degelijk aanwezig, en dus in strijd met zijn eigen titel. Het is er en het kan dus niet ontbreken.

Toch stort het verhaal hier niet in elkaar. Het kan allemaal omdat het ontbrekend voorwerp, dat we hier zien, een symbool is, dat naar het ontbrekend voorwerp verwijst, zonder ermee samen te vallen. Het is een betekenaar en geen betekende. The missing object is een woord als het ware, zij het een tastbaar en zichtbaar woord.

Paradox

Het is een voorstelling van iets dat er niet is, en dat er niet kan zijn, per definitie, omdat het ontbrekend voorwerp, zoals we al zagen verdwijnt vanaf het ogenblik dat het verschijnt. Het is trouwens niet de enige mogelijke voorstelling en het staat iedereen vrij de eindeloze leegte op te roepen.

Het is wel gedurfd natuurlijk en ik denk dat het een bewuste paradox is.

De kunstenares had er ook kunnen voor kiezen het ontbrekende voorwerp te laten ontbreken, wat wellicht meer voor de hand had gelegen, en perfect legitiem zou zijn geweest. Maar het ontbrekend voorwerp is hier wel aanwezig, of beweert dat te zijn. Niet dat dit iets oplost voor al degenen die op zoek zijn naar hun eigen persoonlijke ontbrekend voorwerp, maar wel voldoende om er even bij stil te staan en van alle kanten te bekijken.

De kubus omsluit een lege ruimte, die op zich een fragment van het missend voorwerp vormt. Het is een staal als het ware. Wat telt is niet de omtrek van de kubus maar de leegte tussen de ribben.

Aschenputtel

De doorzichtige ribben van de kubus

Het geraamte van ‘The Missing Object’ bestaat uit glas, of doorzichtig plastic om eerlijk te zijn, maar dat maakt weinig uit. Het doet me onwillekeurig aan het glazen muiltje van Assepoes denken, een voorwerp dat verloren en gevonden werd in het bekende sprookje.

We komen nog uitgebreid hierop terug, maar eerst nog even meegeven, dat de kubus door zijn rechthoekige afmetingen aan de baksteen denken, daar waar de andere elementen van de tentoonstelling, zoals de vlinder, een persoon en de stoel uit vrolijke curves bestaan.

Organisch

De “Bricks” die aan de buitenmuur zijn vastgemaakt, zijn niet echt recht, of doen zelfs geen moeite om dat te lijken. Ze zijn ook hol, wat betekent dat ze leegte omvatten. Door de aankleding doen ze organisch aan.  Het zijn geen bakstenen, maar ze stellen bakstenen voor en dat tegen een achtergrond die uit bakstenen bestaat, die anorganisch zijn, recht en plat en netjes in de rij.

The missing object vormt een bouwsteen van het ontbrekend voorwerp in zijn uitgestrektheid, want het is niet te bevatten of te overzien, en zeker niet te beperken tot een kunstmatige verschijningsvorm zoals deze. Het is zoals de oceaan die vele druppels bevat, maar elke druppel bevat ook de hele oceaan, om met Roemi te spreken. Zoiets is er ook aan de hand met die kubus. Hij pretendeert niet iets in te vullen, maar brengt veeleer leegte aan, een glimp van een andere werkelijkheid.

The missing object

The missing object is een voorwerp uit een andere wereld, waar het ontbreekt zolang het onder ons vertoeft, net zoals het muiltje van Assepoes in haar wereld ontbrak toen ze het verloor.

Voor de prins echter die het muiltje vond, roept het gevonden voorwerp de leegte op, waarin de voet van het meisje dat hij  heeft ontmoet, en op wie hij verliefd is geworden, zou passen.

Hij gaat dan ook op zoek in het hele koninkrijk naar datgene wat bij uitstek de holte in het schoentje zou kunnen invullen.

Het gevonden voorwerp van de ene is het ontbrekend voorwerp van de ander en omgekeerd. Het schoentje vormt het bewijs dat de prins niet gedroomd heeft, en levert de methode om het ontbrekende meisje te kunnen herkennen.

De stoel is doorzichtig.

Opera

Iedereen kent Cinderella.

Assepoes is wereldberoemd als sprookje, als boek, als theater, film en opera. Pakweg Cendrillon van Massenet en La Cenerentola van Rossini, om maar twee opera’s te noemen, en Cinderella, de tekenfilm die een melkkoe voor de Disney industrie is. Ik kwam haar onlangs totaal onverwachts tegen in een boek van de vermaarde Italiaanse geschiedkundige Carlo Ginzburg  (Turijn, 15 april 1939.)

Ik heb dat lang geleden gekocht en nooit de tijd genomen het te lezen, wellicht omdat ik er niet klaar voor was, maar nu was dit het eerste boek dat ik kon vinden, nu mijn bibliotheek nog altijd in kisten staat, bij gebrek aan een boekenkast.

Heksensabbat

De Engelse versie is door Penguin Books uitgegeven onder de titel “Ecstasies, deciphering the witches’ Sabbath.” Vrij te vertalen als ‘Extases, ontcijfering van de heksensabbat.’

Oorspronkelijk heette het boek “Storia  notturna” en werd het uitgegeven door Einaudi in Turijn in 1989. ‘Storia’ kun je door ‘verhaal’ of door ‘geschiedenis’ vertalen. ‘Notturna’ betekent ‘nachtelijk.’ ‘Nachtgeschiedenis’ is de beste vertaling volgens mij.

Het is het verhaal van een onderzoek dat vertrekt van historisch materiaal, met name de verslagen van de Heilige Inquisitie in de Friuli streek, die processen voerde tegen allerlei vormen van ketterij, waarbij ze ook de ‘benandanti’  op het rooster legden.

Dat was een volkse beweging van mensen die beweerden dat ze de heksensabbat hadden bezocht. De mannen deden dit om een betere oogst te bewerkstelligen, en de vrouwen om het rijk van de doden te bezoeken en in contact te treden met de gestorvenen. Een rolverdeling die op zich wel merkwaardig is.

Les jours de braise

Vier keer per jaar, tijdens de sinteldagen, komen ze bij elkaar. Ze doorklieven dan gezeten of gebruiksvoorwerpen of dieren, zoals bezems, katten, bokken of andere hoevedieren de lucht over een quasi onbeperkt aantal kilometers om ergens op een verlaten plek aan soortgenotencontact te doen, en in contact te komen met de koningin van de nacht, die nu eens Herodias, dan weer Diana heet. 

De sinteldagen zijn dagen van vasten en versterving en worden door de katholieke kerk vier keer per jaar gehouden, de woensdag, vrijdag en zaterdag van de eerste volle week van de vasten, na Pinksteren in september en op het einde van de advent.

De vlinder, klaar om met ons weg te vliegen.

Weekend trip

De heksensabbat, dat was zo een beetje het Ibiza van die tijd.

De sinteldagen heten ‘Ember days’  in het Engels en ‘les jours de braise’  in het Frans. Een ‘ember’ is een gloeiende kool, en ‘la braise’ is gloeiende as. Een sintel is daarvan de koude versie, in gedoofde en afgekoelde toestand: een onvolledig verbrande kool, terwijl as overeenkomt met een volledig verbrand koolstof houdend materiaal zoals hout.

Het doet aan Assepoes, die haar naam gekregen heeft omdat zij bij het haardvuur diende te slapen en zich daarbij aan de as bevuilde.

Inquisitie

Wat we weten van de heksensabbat zoals die in de zestiende eeuw bij de benandanti in Friuli voorkwam, hebben we van de archieven van de inquisitieprocessen uit die tijd. We moeten daar met de nodige voorzichtigheid naar kijken, want het is de inquisiteur die de pen vasthoudt. De verklaringen zoals ze zijn opgetekend weerspiegelen de ideeën van de Franciscanen die hier meestal de inquisiteur leverden.

Hoe dan ook komt daar een beeld naar voren van een nachtelijk feest waarbij de deelnemers het luchtruim kiezen gezeten op voorwerpen of dieren uit het boerenleven. Het verschijnsel kwam ook in ons land op en we kennen nog altijd de ‘bokkenrijders,’ al was het maar van het album van Suske en Wiske.  

In Limburg waren er in de achttiende eeuw zeven processen tegen bokkenrijderbendes, die misdaad en ‘knevelarij’ begingen onder het mom van een toen al oude volkslegende, die naar alle waarschijnlijkheid op de heksensabbat  teruggaat. Er hoort ook een pact met de duivel bij, gezworen door een eed, wat het misdrijf tot een geloofszaak bestempelde, en tot bijzondere gestrengheid aanzette.

Beperkt aanbod

Wat we bij Assepoes ook zien is dat ze zich met behulp van een toverfee, een groente en een paar onschuldig voorbijkomende dieren, die zich in een karos omtoveren, gezwind over een grote afstand verplaatst, om naar een paleis te gaan waar een nachtelijk feest wordt gevierd. Er wordt gedronken, gepraat en gedanst. De tijd gaat aangenaam voorbij.

Dat doet dan weer aan de heksensabbat denken. Op die manier kan zij de andere wereld bezoeken, die normaal voor haar verboden is, maar dat voor een beperkte tijd, want de magie kan niet blijven werken.

Alles gaat goed tot ze het glazen muiltje verliest, wat de scheiding tussen de twee werelden ontwricht.

Een nachtverhaal

Veel vrouwen werden van hekserij verdacht.

Het is niet zonder belang dat Assepoes, om het paleis binnen te geraken, kan gebruik maken van een magisch wonder, door toedoen van een goede fee, waarin we luidens de oude verhalen uit de Friuli, Diana of Herodias kunnen herkennen, de vrouwelijke figuur die de heksensabbat aanvoert.

Het is een wereld waarin de mannen het voor het zeggen hebben, tenminste overdag, en als er een vrouw is die probeert de lakens uit te delen, zoals in het geval van de stiefmoeder, wordt zij in een kwaad daglicht gesteld.

Het lijkt erop dat de vrouwen ’s nachts revanche namen, tenminste in de fantastische wereld van de heksensabbat en van het sprookje.

Sprookje

De schakel tussen de twee werelden, en het bindteken waardoor beiden weer samenkomen, tenminste in het sprookje van Assepoes, is het glazen muiltje, de unieke schoen, daar waar schoenen zelden of nooit eenzaam voorkomen. Schoenen zijn graag met twee. Als je een schoen ziet, dan denk je toch automatisch van: Waar is de andere?

Deze schoen is niet alleen maar uniek omdat zijn spiegelbeeld ontbreekt, maar ook omdat het een schoen is die slechts een vrouw kan dragen.

Bovendien is hij van glas gemaakt, zodat vals spelen  onmogelijk wordt, al zullen de stiefzusters het toch proberen. Glas is niet alleen doorzichtig maar ook onrekbaar. Het muiltje vormt een getrouwe afdruk van de voet van assepoes, haar voetafdruk zullen we maar zeggen.

Het is in de holte, in de leegte van de schoen dat de voet moet passen.

De voet is het ontbrekend voorwerp van de schoen. Assepoes is het ontbrekend voorwerp  van de prins, en het glazen muiltje is het ontbrekend voorwerp van Assepoes. Omdat het een sprookje is zal het erop uitdraaien dat Assepoes de bruid van de prins wordt, en straks het koninkrijk zal voorzien van een ander ontbrekend voorwerp; een troonopvolger. En ze leefden lang en ze kregen vele kindertjes.

Besluit

Daarmee zijn we aan het einde gekomen van onze bespreking van de tentoonstelling Bricks and Butterflies van Kristien De Neve. Aan de laatste foto te zien heeft de Belgische Academie te Rome gedurende enkele maanden zeker ’s nachts de gedaante van een sprookjespaleis aangenomen, dat gewijd is aan the Missing Object, het ontbrekend voorwerp dat een link vormt naar een andere wereld, waarin de kunst en de magie de plak zwaaien.