Spreidstand

Het is het einde van de maand.

Tijd om af te sluiten en de leien schoon te vegen. Ik heb me de voorbije maand eens goed laten gaan over God en de Mystiek, wat niet anders is dan literatuur over God. Dat lucht op en veel meer moet dat niet zijn.

Persoonlijk heb ik niet zo een behoefte aan de hele poespas van de engelen en heiligen, en de volksdevotie die omtrent de hemelbewoners plaatsvindt, maar ik kan wel mijn hart ophalen aan alle literatuur en kunst die er ooit aan gewijd is. Ik geloof er niet in, maar ik kan het wel mooi vinden.

Nieuwsgierigheid

Ik ben ooit begonnen met de Heiligen, en daarna kwamen de Pausen, waarvan vele heilig zijn verklaard, dus het was onvermijdelijk. Het is een wonderlijke geschiedenis hoe de Pausen van Rome de hele Latijnse kerk in handen hebben gekregen, een toestand die tot vandaag duurt. Stof voor een ander maandthema.

Waar het om gaat, is dat ik die literatuur en die kunst wel kan begrijpen, die zo rijkelijk voorhanden is en die de relatie tussen mens en (vermeende) schepper de eeuwen door begeleidt. Ik kan er helemaal door meegesleept worden, en het behoort tot het mooiste wat de mens ooit vervaardigd heeft. Kijk naar de gewelfschilderingen op het plafond van de Sixtijnse kapel van Michelangelo en probeer eens niet onder de indruk te komen.

Besluit

Ik kan dat begrijpen, denk ik, wat die kunstenaars daar doen, omtrent God, omdat het kunst is en bijgevolg per definitie mensenwerk. Hoe de mens, de schepper achterna, een nieuwe en kunstmatige werkelijkheid schept, die oneindig kleiner is dan de schepping van de Schepper, maar toch probeert de harmonie (en in de twintigste eeuw de kakofonie) van de kosmos, zoals wij die ons verbeelden, te weerspiegelen.

Daarom hoef ik nog niet te geloven dat de moedermaagd voortdurend bezig is met het behartigen van de belangen van al degenen die tot haar bidden. Ik kijk niet neer op mensen die aannemen dat dit wel zo is. Je kunt dat zelf invullen zoals je dat zelf wil, omdat het toch onmogelijk is uit te maken hoe het precies in elkaar zit. De ene hypothese is al evenveel waard als de andere.

Afbeelding: Francis Bacon, De Paus met de Uilen. Paleis voor Schone Kunsten te Brussel.

Zielsvrede

Godsdienst is een taalspel.

Er zijn heel veel gelovige mensen op aarde. Om die beter te begrijpen is het goed iets te weten van het geloof. Dat hoeft nog niet te betekenen dat we alles klakkeloos overnemen. In mijn vak is het zeer nuttig op de hoogte te zijn van de overtuigingen van de hulpvrager, om hem of haar te kunnen verstaan en beter te kunnen helpen.

Je hoeft die overtuiging niet voor de volle honderd procent te delen, om dat taalspel mee te kunnen spelen. Het kan hypocriet lijken, maar dat is het niet. God is een nuttige fictie, of een bruikbare abstractie, die het voordeel heeft een referentiepunt te scheppen.

Perspectief

God is een ordenend principe, waarvan we kunnen aannemen dat het bestaat, omwille van de effecten die het veroorzaakt.

God is het vluchtpunt waarin de lijnen van het perspectief samenkomen, maar dat vluchtpunt ligt buiten het kader. We kunnen dat verdwijnpunt niet in beeld krijgen, maar we kunnen wel een idee hebben in welke richting het ligt.

Of God objectief bestaat, durf ik te betwijfelen. Ik denk echt niet dat er ergens een oude meneer met een volle baard bezig is allerlei knoppen te bedienen om ons bestaan in goede banen te leiden. De geschiedenis van de mensheid spreekt dat tegen, zoals we deze maand al betoogden.

Compromis

Het is nu stilaan tijd om naar het einde te neigen van het Goddelijke thema dat ons heeft bezig gehouden de afgelopen weken.

God is in wezen een intersubjectief gegeven. Meer dan subjectief, en dus niet louter afhankelijk van een eigen individuele ingeving, maar gedragen door de overtuiging van een groot aantal subjecten, die hun handelingen en morele keuzes in het licht van de openbaring stellen. Dat is niet zonder belang en het is ook geen onzin.

Ook als God louter een projectie is, blijft Hij of Zij een gegeven waarmee we wel degelijk rekening moeten houden. Daarom mogen we zeggen dat Hij of Zij bestaat, ook als Hij of Zij niet bestaat.

Het is geen kwestie van geloof, maar van aanvaarding.

Afbeelding: Alphonse Mucha. Poster for the Exposition of The Slav Epic. (1928). Color Lithograph.

De schrift

Het gaat om literaire procedés.

Wetenschap is in wezen een bepaalde manier van met literatuur omgaan, en godsdienst een andere. Het vertrekt toch altijd uit de tekst. In het ene geval is dat een wetenschappelijke publicatie en in het andere geval de heilige schrift, en alles wat daar in de loop der tijden over geschreven is.

Om een discussie te beslechten is het doorgaans zinvol te kijken wat de teksten zeggen. Daarmee weten we wat er al over bekend is en hoeven we niet telkens van nul af aan te beginnen met redeneren.

Chinese puzzel

Het gaat om een intertekstueel bouwwerk, waarin de bouwstenen naar elkaar verwijzen.

Wat niet past in dat bouwwerk, kan niet waar zijn. Neem nu het boek Urantia, een slaapverwekkende pseudo-openbaring die in 1955 in Amerika is neergedaald door inspiratie vanwege buitenaardse wezens.

Het gaat om een vorm van oplichting die niet met onze wetenschappelijke inzichten te verenigen valt; en al krijgt de Joods-Christelijke openbaring er een plaats en wordt Jezus er erkend, het is en blijft een klinkklare leugen. Het is moeilijk voor te stellen dat de buitenaardse wezens die dit werk zogezegd dicteerden zoveel aardse auteurs plagiëren als in dit werk is gebeurd.

Onzin

Niet dat het verboden moet worden, maar het brengt ons nog eens herinnering dat er veel onzin verkocht wordt. Dat was vroeger al zo toen mensen nog boeken lazen, en dat is zeker ook nu zo op het internet. Zoveel houvast hebben we niet, en niets is vanzelfsprekend. Om onze weg daarin te vinden heb je een kompas nodig, en voor mij is dat dus Dieu et la Science. God en de Wetenschap.

Het is een kwestie van goed omgaan met de kennis die de vorige generaties ons hebben overgeleverd, waarbij we behouden wat deugdelijk is gebleken, en wat door de grote auteurs wordt aanvaard. We zijn dwergen, maar we zitten op de schouders van reuzen. We kunnen hoog komen dankzij de intellectuele arbeid van onze voorgangers.

We hebben het geluk in een tijd de leven waarin de kennis nog steeds met sprongen vooruitgaat. Niemand kan alle beschikbare kennis overzien, en we kunnen elk in ons vakgebied nauwelijks bijblijven. Het valt niet bij te sloffen.

Fantasmen

Je vult het gewoon zelf in.

Wanneer mensen iets niet begrijpen, of iets niet weten, gaan ze de gaten invullen met behulp van de verbeelding. Dat is een algemeen voorkomend fenomeen; bekend onder de naam projectie.

Ik had het er onlangs over met een adolescent van zestien jaar, die door een pijnlijke crisis van liefdesverdriet heen moest. Je zult altijd zien dat de jongen in kwestie zich gaat verbeelden waar de ander is, wat ze doet, of waarom ze gedaan heeft wat ze deed.

Op dat moment wordt heel je aandacht opgeëist door dit soort vraagstukken. Je probeert je voor te stellen hoe het geweest zou kunnen zijn. Dat heb je ook met al onze fantasmatische voostellingen over de Godfiguur. We projecteren onze gevoelens en dat lukt blijkbaar beter naarmate de leegte groter is, en het gemis schrijnender.

Menselijke vorm

Doorgaans zal deze voorstelling antropomorfe eigenschappen hebben.

Dat betekent dat we aan het Opperwezen eigenschappen toedichten die eigenlijk des mensen zijn, zoals barmhartigheid en rechtvaardigheid. Of jaloezie in het geval van Jahweh. Daardoor wordt God een persoon die als het ware deel van het huishouden gaat uitmaken. Het is een manier om de dreigende oneindigheid van het niets een naam en een karakter te geven, waardoor de omgang met dat niets op een vertrouwelijke manier kan gebeuren.

We zijn dan niet langer alleen in het heelal, maar in het gezelschap van iemand die voor orde, rust en begrijpelijkheid zorgt.

Dat is heel mooi en prettig om over na te denken maar het valt natuurlijk niet vol te houden.

Abstract

Ik ben het op dit punt volledig eens met Baruch Spinoza die elke antropomorfe Godvoorstelling consequent afwees. Als we intellectueel eerlijk zijn, moeten we toegeven dat we er niet van weten, of er een God is, en zo ja wat voor eigenschappen die heeft. Met wetenschappelijke middelen valt er niets vast te stellen.

Wat we wel kunnen vaststellen is dat miljarden wel zoiets geloven, en handelen in het licht van dat geloof. In die zin is het geloof wel degelijk een historisch en nog steeds actueel feit. We kunnen de geschiedenis niet begrijpen als we geen enkele kennis hadden over wat God tot ons zegt en hoe Hij of Zij tot ons spreekt.

Interventionistisch

Je ziet meer van op een afstand.

God is als een bergtop die iedereen kan zien, maar die niemand kan beklimmen.

Iedereen ziet de bergtop vanuit zijn eigen standpunt, en om die reden heeft iedereen er een eigen beeld van, dat nooit helemaal met dat van iemand anders overeenstemt, die noodgedwongen een ander standpunt in ruimte en tijd inneemt dan wijzelf.

We hebben het allemaal over dezelfde bergtop, maar we hebben daar ieder een ander beeld van. Het kan bijzonder boeiend zijn om te gaan kijken wat daar in de loop der eeuwen allemaal over verteld is, maar er bestaat geen manier om uit te maken dat het ene verhaal beter, of waarheidsgetrouwer is dan het andere.

Tantalus

God onttrekt zich systematisch aan elk wetenschappelijk onderzoek.

Er zijn er al velen geweest die dachten dat ze iets konden bewijzen, maar in wezen lukt dat niet en ik durf te voorspellen dat het ook nooit lukken zal. We kunnen daar best zeer sceptisch in blijven. Ik kan me trouwens niet indenken dat daar ergens een bovennatuurlijke persoon rondzweeft die ermee bezig is welk land de voetbalmatch wint, welke student zijn examens haalt en of mijn tante geneest van kanker.

Het is gezellig dat we kunnen doen alsof daar iemand is die ons kan helpen in onze moeilijke uren, maar als we daar nuchter over nadenken, dan is het toch moeilijk aan te nemen dat er een God zou zijn die tussenkomt in de menselijke geschiedenis. Als hij dat wel zou doen, of als hij het zou kunnen en hij deed het niet, dan was Hij of Zij verantwoordelijk met alle historische ellende waar we opgescheept mee zitten.

Mensenwerk

De menselijke geschiedenis is door mensen gemaakt, dat kun je aflezen uit de resultaten. Nadat zijn of haar drie boeken af waren heeft God gezwegen. Na Talmoed, Bijbel en Koran houdt het Goddelijke spreken of liever schrijven op. Mensen die beweren dat het anders is, mogen hun mening verkondigen, en we kunnen daar kennis van nemen, zoals van elk verhaal, zonder daarom alles wat daar verteld wordt, klakkeloos te moeten geloven.

We kunnen dat gefascineerd lezen, maar er komt een moment dat het boek is en dat we terugkeren uit de fictie naar de realiteit.