Het beleg van Pamplona

Een gebroken been zet je aan het nadenken.

Na het lezen van de biografie, met als ondertitel:  le marcheur blessé, onthouden we Michel de Certeau metterdaad als een onvermoeibare maar gekwetste ‘stapper.’ Iemand die altijd voort stapt, zonder ooit ergens te stoppen, in geestelijke zin dan.

Dat komt zo ongeveer overeen met de Wandermann van Angelus Silesius. “Mystiek is hij of zie die niet kan stoppen met gaan, en die met de zekerheid van het gemis, van elke plaats en elk voorwerp tot de bevinding komt: ‘het is niet dat’ wat we zoeken. Ce n’est pas ça. Bijgevolge kunnen we er niet bij blijven en er tevreden mee zijn.

De mysticus of mystica is dus iemand die niet stopt met zoeken, tot hij of zij vindt waar het om gaat, een ogenblik dat nooit komt, of toch nooit blijft. De enige zekerheid die je hebt is je eigen onstilbare gemis.  In de zoektocht naar het absolute blijkt elk onderdeel van de werkelijkheid toch maar relatief.

Drama

We hebben al een toespeling gemaakt op het persoonlijke drama in Michels leven, toen hij in 1967 – hij was toen 42 - het slachtoffer werd van een verkeersongeval. Zijn vader zat aan het stuur en maakte een onvoorzichtig maneuver. Zijn moeder overleed ter plekke en Michel zelf werd zwaar gewond aan een been en een oog. Het herstel zou lang duren, wat het been betreft, en het zich in het ene oog was verloren. Wat het verlies van zijn moeder betreft in deze tragische omstandigheden, wel daar hield hij een levenslang schuldgevoel aan over. Het zou altijd blijven knagen.

Een jaar later kreeg je de evenementen van mei 1968. We mogen veronderstellen dat de twee voorvallen, het ene een tragisch auto-ongeval in de privésfeer, het andere een sociocultureel gegeven met internationale weergalm, een breukmoment in zijn leven vormen.

Aardverschuiving

Het is een rupture instauratrice. We waren er nog niet uit wat daar de beste vertaling van is: een stichtende breuk. Een barenswee. Een verscheurend moment dat het begin van iets vormt.

Het doet denken aan de oorlogsblessure van Ignatius bij het beleg van Pamplona, wat het begin zou vormen van het keerpunt in het leven van de stichter van de Jezuïeten. Een persoonlijk drama van die aard, dat zo diep ingrijpt op het de fysieke integriteit, laat zijn sporen na in de geest. Bij Michel kwam daar ook nog eens het verlies van zijn moeder bij.

Hij is er wellicht radicaler door geworden en zal ten opzichte van de gezaghebbende instellingen, zoals de kerk, de orde en de universiteitsorganen, steeds een afzijdige positie innemen.

Afbeelding: Sint-Pieter verschijnt aan Ignatius' ziekbed, ets van P P. Rubens.

Het absolute

De overmacht van het woord.

Tussen al die wetenschappelijke richtingen waar hij uit putte, valt het op dat Michel de Certeau zelden bij de economen te rade gaat, hetzij in het heden, hetzij in de geschiedschrijving. Cijfers komen zelden aan bod. Het (geschreven) woord eist alle aandacht op. En ook dat woord is niet helemaal te vertrouwen als we Michel zelf mogen geloven.

Er is intussen veel water naar de zee gestroomd, en de geschiedschrijving is als discipline volwassen geworden.

Er gelden nu allerlei regels, die beter dan vroeger omschreven zijn, bijvoorbeeld wat betreft het exploiteren en citeren van schriftelijke bronnen. De hedendaagse geschiedschrijving heeft zich losgemaakt van een aantal ideologische  kluisters, die in de tijd van Michel de Certeau nog volop aanwezig waren en heeft zich volop ontwikkeld.

Methodologie

De hedendaagse researcher kan een beroep doen op allerlei technologie om seriële documenten uit het verleden te ontginnen, en er bestaan verfijnde mathematische methoden die heden ten dage dankzij krachtige computerprogramma’s binnen handbereik liggen, en die helpen om dat cijfermateriaal tot ons te doen spreken. .

De geschiedschrijver van vandaag komt in zekere zin de wens van onze sympathieke jezuïet tegemoet, door grif gebruik van een waaier van verschillende wetenschappelijke disciplines te maken, naarmate ze bruikbare concepten en methoden aanbieden. De gestage uitbreiding van het aantal colloquia en publicaties is voldoende bewijs voor de levenskrachtige interdisciplinaire interpretatie industrie van het verleden.

De ontwikkeling van het internet heeft daar in de laatste twintig jaar nog een stormachtige toename van uitwisseling en wisselwerking met zich mee gebracht.

Wetenschap

Het aandeel van de fictie in de serieuze geschiedschrijving is door al deze ontwikkelingen teruggevallen, maar er zijn natuurlijk ook minder serieuze opvattingen mogelijk.

De geschiedenis als onvermogen de waarheid in haar volledigheid te omschrijven, zoals Michel de Certeau die kort samengevat kenmerkt, mag ons tot nadenken stemmen, maar moet ons niet beletten aan geschiedschrijven, of aan schrijven tout court te doen.

Wellicht komt dat door zijn geestelijke kant, die de blik steeds weer naar de Hemel en het onverklaarbare mysterie van het absolute richt, op basis van een vooronderstelde onbepaaldheid van het onderscheid tussen waar en fout. Wellicht krijgen we op die manier iets mee van het zwaktegevoel van aardse schepselen ten overstaan van de Goddelijke Almacht.

Bronnenbeheer

Wij komen uit bij een vorm van idealistisch scepticisme.

Volgens Michel de Certeau kan de geschiedschrijver, door toedoen van de schriftelijke bronnen, de Ander wel benaderen, maar die Ander blijft toch in wezen afwezig, zodat er na de research nog steeds raadsels overblijven, en dat er altijd een groot deel ongezegd en zelfs onzegbaar blijft.

De recente explosie van het aantal mogelijke parallelle benaderingen, dankzij de groei van de menswetenschappen, heeft er toe geleid dat er in de geschiedschrijving na de analyse geen ruimte voor conclusies meer overblijft, omdat het niet tot een synthese komt, en we moeten afstand doen van het verlangen naar eindconclusies. De waarheid is nooit definitief verworven.

Reductie

Het is altijd van, je kunt het zo zien maar je kunt het ook anders zien.

François Dosse ziet hierin een verschuiving van het structuralisme naar de historiciteit sinds de jaren tachtig.

Hoe dan ook stemt de nieuwe aanpak de geschiedschrijver tot bescheidenheid. Hij heeft niet meer de ambitie de diepe oorzaken van de historische verschuivingen bloot te leggen. Als je alles herleidt tot één oorzaak ben je noodzakelijkerwijs reducerend bezig, en je zult altijd een aantal facetten moeten opofferen zodat het onderzochte fenomeen in het plaatje past.

Geschiedenis is ‘science fiction’ in de oorspronkelijke betekenis: de wetenschap geeft er een laagje geloofwaardigheid aan maar het blijft wel fictie, en dus verzonnen.

Sociale klasse

Michel de Certeau gelooft niet in de hersenschim van de historische totaalvisie en meent dat die tijd voorbij is.

Hij wil graag voorbij aan beperkingen in verband met rang en stand, en stelt overschrijdingen in het licht, zowel in de kerk van de zeventiende eeuw als in het hedendaagse leven. Misschien onderschat hij wel en beetje het vaak zware gewicht dat sociale verschillen uitoefenen op de levensloop, maar ook op de smaak en op het geheel van waarden en voorkeuren van het individu dat volgens Bourdieu de habitus uitmaakt, en dat binnen een sociale klasse wordt overgeleverd.

In vergelijking daarmee is Michel de Certeau toch wel een beetje de aristocraat die komt uitleggen dat adel niet zo belangrijk is. Het is een teken van bescheidenheid, maar wellicht is het niet door zijn afkomst te verklaren dat hij zich weinig bekommerde om sociale verschillen en wat ze te weeg kunnen brengen, hoewel hij hun bestaan niet loochent.

Minutieus

In de jaren zestig was de psychoanalyse een invloedrijke stroming.

Daar zijn veel ontsporingen van gekomen, met allerlei claims die later weer verlaten zijn Ik heb toch sterk de indruk dat de invloed van deze discipline, die je moeilijk een wetenschap kan noemen, sindsdien is afgenomen, net zoals die van het marxisme trouwens, het zij terzijde vermeld.

Bij de manier waarop Jacques Lacan te werk ging zijn heel wat vraagtekens te plaatsen en het leek wel of heel Parijs bij hem in analyse had gelopen, dankzij de uitvinding van de analytische sessie van variabele duur, wat er op neer kwam dat het ook wel eens minder dan een minuut kon duren. Op die manier kun je veel analysanten klaarstomen en er ook een cent aan verdienen.

Dit gaf aanleiding tot een schandaal, wat Lacan nog beroemder maakte.

Juist gebruik

Dergelijke uitspattingen hebben de psychoanalyse in latere jaren in diskrediet gebracht.

De manier waarop Michel de Certeau de psychoanalyse gebruikt toont echter het nut van de invalshoek aan. Het komt er op aan, in het materiaal omtrent het historisch personage op zoek gaan, naar hetgeen verborgen en versluierd is gebleven, mogelijks ook voor dat personage zelf, en naar al hetgeen dat in tegenspraak zou kunnen zijn met de bewust afgelegde verklaringen.

In die buurt is een verheldering te zoeken. Hij bakent er ook de grenzen vanaf: de psychoanalyse legt de klemtoon op de continuïteit en de herinnering, of her-inbeelding, terwijl de geschiedschrijving op zoek gaat naar beweging en breukmomenten.

Ruptuur

De grote gebeurtenissen zoals die van 68 scheppen een rupture instauratrice, of een coupure instauratrice. Een breuk of een snede die iets in gang zet, die het begin vormt van een proces dat zich afwikkelt.

De psychoanalyse is een natuurlijke bondgenoot bij het doorprikken van de illusie dat de harde wetenschap alles kan verklaren. Michel de Certeau trekt de aandacht op alles wat de geschiedschrijving zo relatief maakt, hetgeen we vandaag gemakkelijker kunnen erkennen dan toen het geval was. Zo weten we nu dat de geschiedschrijver bepaald is door de samenleving waarin hij leeft en het publiek voor wie hij schrijft, wat zijn invloed heeft op de keuzes die gemaakt moeten worden in de massa van documenten, en de beperkingen van de taal in het schrift zetten van de geschiedenis.

De sluwe gebruiker

Het is ook niet dit.

De werkelijkheid zit ingewikkelder in elkaar dan we denken, en we kunnen er alleen maar enkele contouren van schetsen.  De geschiedkundige werkelijkheid is de realiteit van het verleden en daar staat altijd een scherm tussen onszelf en ons onderwerp. Je kunt allerlei facetten belichten, maar op het einde van het proces lijkt er meer ongeweten te zijn dan in het begin.

Hoe meer we ons personage leren kennen, hoe meer vragen er rijzen.

Michel de Certeau kun je nooit er op betrappen dat hij hij een definitief oordeel velt, of een verschijnsel met een cliché afdoet. Altijd weer komt hij tot de conclusie: het is toch niet dat. Ce n’est pas ça. Steeds geeft hij afgewogen commentaar met bronvermelding en laat de lezer zelf oordelen over de pertinentie van elk aspect dat hij aanbrengt.

Geschiedenis van het heden

Diezelfde aanpak past hij toe, wanneer hij als geschiedkundige, die verondersteld wordt zich voornamelijk met het verleden bezig te houden, een lijn overschrijdt en zijn methode gaat toepassen op vandaag, en meer bepaald met name het dagelijkse leven in de moderne tijd. Certeau schreef dit in de jaren zeventig en tachtig dus ongewild zit er tussen weer een tijdverschuiving aan vast. Michel zijn vandaag is wellicht de onze niet meer, hoewel zijn analyses bruikbaar blijven.

In Frankrijk had je in die jaren de grote discussie, gedomineerd door de socioloog Pierre Bourdieu over de volkscultuur versus de elitaire cultuur. Laatstgenoemde is dominant en exclusief. Zij vindt van zichzelf dat ze de betere is, maar kan het tegelijk niet hebben dat iedereen mee kan praten. De hoge moet aan de elite voorbehouden blijven. De sociale klasse heeft een invloed op je voorkeuren en waarden, en ook op je smaak.

‘Lage’ cultuur

De ‘hoge’ cultuur kijkt laatdunkend neer op de volkscultuur, die niet de toegang heeft tot productie en verspreiding van cultuurgoederen, waar de elite over beschikt, en schijnt altijd weer opnieuw vooraf aan te beginnen, omdat ze door de elite verpletterd wordt, gekluisterd en beknot. De volkscultuur volgens Michel de Certeau is geen inert en archaïsch magma dat verbrokkelt en verbrijzelt, maar een actief proces dat op de werkelijkheid ingrijpt.

Neem nu het voorbeeld van de hekserij. Die kun je zien als de uitdrukking van een anti-maatschappij die onderdrukt wordt door de dominantie van de gecultiveerde klassen.

De consument die voorheen gezien werd als willoos slachtoffer van de industrie, de spektakelmaatschappij en de reproductiemachine van het schoolwezen, wordt bij Michel een acteur die het spel meespeelt, en behept is met een poëtische inventiviteit, in de stereotiepe grisaille van het leven van alledag.