Ietsisme

Wat kun je zeggen over het onzegbare?

Ik had het eerder al over de paradox van de mystiek: dar er mensen zijn die opstaan en beweren dat ze contact met het onzegbare hebben gehad. God is per definitie iets wat de mens overstijgt; en die in zijn oneindigheid, niet met iets eindigs kan samenvallen. Hij of Zij kan wel overal zijn, maar is niet vast te pinnen, en niet te reduceren tot datgene waarin Hij of Zij zich manifesteert.

Ofwel kun je er iets van zeggen en dan is het onzegbare niet langer onzegbaar, of is het dat nooit geweest. Ofwel kun je er niets van zeggen. “Waarover men niet spreken kan, moet men zwijgen,” zegt Ludwig Wittgenstein in een beroemde zin, die als het ware een einde stilt aan de mystiek. Al is Ludwig op zijn manier ook mystiek, maar dan gaat het niet om contact met een of andere God.

Onkenbaar

We kunnen veel over God praten, maar uiteindelijk kunnen we hem niet kennen.

Sommigen onder ons kunnen wel dat gevoel hebben, en dat mag ook, maar een bewijs voor het Godsbestaan is dat niet. Het is iets wat ook ongelovigen kunnen ervaren, maar dan is het ‘Iets.’ Er is ‘Iets,’ een aanwezigheid in het Niets. Dat moet je niet meteen God gaan noemen, omdat je dat “iets” dan meteen gaat aankleden met allerlei eigenschappen en attributen, die de oneindigheid van de Schepper alleen maar te kort doen.

Ofwel is er Iets, ofwel is er Niets. Stel dat dit laatste het geval is, dan valt het Iets weg in dat Niets.  Als er dan mensen zijn die Iets gewaarworden, in al dat Niets, wel dan gebeurt dat niet in het niets, maar in hen zelf.

In onszelf is het Niets niet te vinden, omdat onze geest noodzakelijk verbonden is aan een lichaam en dat legt beperkingen op, en het situeert ons in ruimte en tijd.

Innerlijke blik

We moeten in onszelf op zoek gaan naar Iets. Het komt van binnen. Het ware Niets ligt buiten ons en blijft ongrijpbaar. Het deinst terug als we er naar reiken, zoals in de tantaluskwelling. Wie God wil vinden moet de blik naar binnen richten. Door iets over Hem of Haar te zeggen doen we Hem of Haar onvermijdelijk tekort.

We kunnen onze vinger niet op Hem of Haar leggen, zoals ook Thomas van Aquino zegt, maar we kunnen wel in de juiste richting  wijzen.

Verklaarde nacht

Dieu et la Science.

We hebben genoeg aan twee waarheidsbronnen, namelijk de wetenschap en de openbaring, om het heelal te verklaren. Wat daar in past, kan er bij komen en onderdeel van het wetenschappelijk verhaal, of van het voortgaande openbaringsverhaal worden. Wat ermee vloekt, deugt niet.

Wat wetenschap en openbaring verder nog met elkaar gemeen hebben, is het feit dat ze open en vrij toegankelijk zijn voor iedereen die het alfabet heeft geleerd op school.

Literatuur

Het gaat om twee verschillende verschijningsvormen van de Literatuur. Dat is een lichaam van verworven kennis dat van generatie op generatie wordt overgeleverd, door toevoeging van steeds nieuwe teksten. Die zijn niet allemaal geloofwaardig en zinvol, daarom dat er toch die twee lichtpunten zijn, namelijk de wetenschappelijke literatuur en die omtrent godsdienstfenomenen, met dien verstande dat de Openbaring afgesloten is, maar het nadenken erover niet.

Het punt is namelijk dat die kennis niet zo maar een beetje groeit, maar wel exponentieel, dat die kennis geordend is, tenminste wat betreft de geloofwaardige bronnen, en dat die voor iedereen toegankelijk is.

Web

Die toegankelijkheid is in mijn levensperiode ten zeerste toegenomen door de explosie van de elektronische media. Je kunt de teksten zelf lezen en raadplegen, en iedereen moet maar zien of hij of zij voldoende bagage heeft om de betekenis te ontcijferen. Het punt is dat niemand meer kan claimen de waarheid in pacht te hebben of te beschikken of informatie die iemand anders niet heeft, pakweg om in contact met het Goddelijke te komen.

Ik kan me niet buigen voor iemand die beweert meer te weten dan ik, of een inzicht te hebben dan ik ontbeer, op basis van bronnen die niet onthuld zijn. Ik geloof principieel niet in goeroe’s en onlustprofeten, zoals ik ook een gezond wantrouwen heb informatie die naar commercie ruikt. Dat is net hetzelfde. Daar is iemand aan het woord die zijn eigen agenda heeft en die zal zelden overeenstemmen met die van ons.

Mirakelmarkt

Er is heel wat valse mystiek in omloop, en daar is blijkbaar een markt voor.

Van wenende madonna’s tot gebedsgenezingen in de pinksterkerk: the show must go on, wellicht omdat er een publiek, en dus ook een markt voor is. De menselijke geest is immer nieuwsgierig en zoekt steeds naar oplossingen voor problemen waar nog geen goede oplossing voor bestaan, zoals haaruitval, overgewicht, ongeneeslijke kanker of reumaklachten.

En dus ook zingeving. Het is een ongelijksoortig lijstje, met als gemeenschappelijk kenmerk alleen maar het feit dat de geneeskunde geen afdoend antwoord in huis heeft. Dat schept een markt voor allerlei charlatans met de meest fantastische ideeën die gretiger aftrek vinden naarmate ze onwaarschijnlijker zijn. Daar doen wij dus niet aan mee.

Tovenarij

We bevinden ons daar buiten het domein van de wetenschap in het toverbos van de magie. Dat is in het klein wat er met godsdienst in het groot aan de hand is: er is een markt die niet door de wetenschap wordt bediend, met behoefte aan zingeving, geborgenheid of troost, of het milderen van angstgevoelens.

Wetenschappelijk kun je niet bewijzen dat het leven zin heeft, of dat je een bepaald offer in je leven moet brengen. De menselijke geest moet soms keuzes maken waarbij de wetenschap als bron van vaste waarheid verstek moet laten gaan. Daarom denk ik dat het goed is dat we nog wat anders hebben om ons op te richten zonder in het toverbos te verdwalen.

Openbaring

Op die manier kom ik dus steeds weer op de Openbaring terecht als betrouwbare bron van waarheid, al is het een andere waarheid dan de wetenschappelijke waarheid.

De Openbaring berust op de Heilige Schrift, en daarvan weten we dat het hele oeuvre van de Talmoed over de Bijbel naar de Koran tenminste al duizend jaar vastligt en dat aan de tekst niet meer getornd kan worden, al is er altijd ruimte voor historisch onderzoek. Mohammed is het zegel der profeten, wat een beeldende manier is om te stellen dat er na Mohammed geen profeet meer komt.

Afbeelding: Heilige Drievuldigheid van Pieter Koecke van Aelst. De duif die de Heilige Geest moet voorstellen, is niet te zien door de lichtinval bovenaan. Gezien in het museum van Cassel, Fr.

Collectief

We kunnen ons aangaande godsdienst twee vragen stellen.

Wat doet godsdienst voor het individu en wat doet zij voor de samenleving?

Over het eerste hebben we al veel geschreven, onder meer  omtrent de godsontmoeting etc. Over dat laatste heb ik het minder vaak.

In principe dient de godsdienst aan de orde van de samenleving bij te dragen. De openbaringsgodsdiensten nemen aan dat de hele samenleving op de heilige schrift berust, en dat met name ook het recht er op berust.

Teleurstelling

De hoop dat God zijn troepen in het gareel zou houden, en ervoor zorgen dat mensen in naam van het geloof geen beestigheden uithalen, is beschaamd door een bloedige geschiedenis. De godsdienst is, zacht gezegd, geen middel gebleken om de oorlogen tussen de naties te voorkomen, noch te bezegelen. Het ordenen van de samenleving werkt meestal wel min of meer binnen een homogene gemeenschap die alleen maar dat kent, maar vroeg of laat botst dat dan met de normen die in de bredere samenleving heersen, waar geen enkele godsdienst nog kan overheersen.

We leven toch in een tijd met ongekende mogelijkheden op gebied van transport en media en het is niet goed te begrijpen hoe een gemeenschap zich daarvan af kan sluiten. Er zijn er altijd die proberen zoals in Noord-Korea, om maar iets te zeggen. Waar trouwens een atheïstisch regime aan de macht is. Dat is dus duidelijk ook geen garantie voor de democratie.

Machtsuitoefening

We moeten niet strijden tegen het geloof of het ongeloof, maar tegen het extremisme en het misbruik van het geloof dat daarmee gepaard gaat. Wat we niet mogen aanvaarden, is dat de ene mens door middel van allerlei religieuze poespas macht zou kunnen uitoefenen over een andere mens, of een groep mensen. Dat geldt zowel voor gelovige als ongelovige regimes.

Ik kan als gelovige scepticus zeker bijdragen

Je ziet toch dat ook de goddeloze dictaturen zich mettertijd omgeven met een mystiek aura, waar de stichter van de dynastie de hemel in geprezen wordt. De atheïstische Lenin in zijn mausoleum en de katholieke Franco, wijlen de caudillo van Spanje, in het zijne.

De heiland

De openbaring is een blijde boodschap,

vol mededogen, en deze blijde boodschap heeft met liefde, en niet met haat te maken. Ik kan me het pleuris ergeren aan religieuze fundamentalisten, zoals ik gisteren al schreef, maar ik heb even goed lak aan mensen die menen dat het atheïsme een superieure denkrichting zou zijn.

Stellen dat God niet bestaat is al even aanmatigend als stellen dat Hij of Zij wel bestaat. Er is geen bewijs voor noch tegen, al zijn er wel argumenten. Of je aanneemt dat er zoiets als een metafysische Aanwezigheid bestaat in het heelal, is een geloofsdaad, en als je het tegendeel belijdt is het evengoed een geloofsdaad.

Superieur

Ik struikel over de laatdunkendheid die atheïsten vaak over zich krijgen, wanneer ze willen aantonen dat wat ze doen, moeilijker is dan wat gelovigen doen. Eerstgenoemden zijn aan zichzelf overgeleverd en roepen geen bovennatuurlijke krachten in om hen te helpen. Door dat idee gaan ze zich allicht wat beter in hun vel voelen, want ze zijn de betere denkatleten.

Kijk mama, zonder handen.

Ik weet het nog niet zeker of het geloof het leven zo veel gemakkelijker maakt. Alsof gelovig zijn er alleen maar toe zou dienen het leven gemakkelijker te maken, door zich te wentelen in aftandse denkbeelden en de ogen voor nieuwe inzichten te sluiten.

Het is een beetje wat Nietzsche ook had, zichzelf feliciteren met de barre dorheid van de eigen geloofsovertuiging. Alsof degenen die geloven, behept zijn met een hersengebrek dat hen niet in staat stelt de zuivere lucht van het ongeloof in te ademen.

Gemak

Ik weet het zo nog niet, wie van beiden het gemakkelijkste parcours heeft gekozen.

Ik vind niet dat gelovigen zich op basis van hun geloof beter moeten wanen dan de ongelovigen, maar ook het omgekeerde kan niet waar zijn. Dat ongelovigen zich op basis van hun ongeloof beter wanen dan de gelovigen.