Eigenaardige gewaarwordingen

We horen allerlei vreemde verhalen in de praktijk.

We zijn daarmee bij kenmerk nummer acht van de negen aanbeland, die samen een soort definitie geven van het wazige ziektebeeld ‘borderline’ persoonlijkheid. Ik hoop dat we dat intussen een klein beetje scherper hebben gekregen, al zullen er veel vragen onbeantwoord blijven.

Of borderline nu echt een ziektebeeld is, weet ik niet. Daar woeden nog altijd pennentwisten over en we zijn er nog niet uit. Je kunt het zien als een werkhypothese, een denkmodel dat niet dient om hulpvragers ergens in te klasseren noch om er hen op vast te pinnen, maar dat ons in de hulpverlening veeleer moet inspireren de juiste houding aan te nemen, en dat zal de houding zijn die de beste vruchten afwerpt in termen van inzicht en toegenomen autonomie van de hulpvrager.

Waan

Wat je ook hoort, zijn verhalen over allerlei psychische belevingen, soms met een mystieke inslag, al dan niet onder invloed van middelengebruik.

Cannabis is een kruid dat bijvoorbeeld net in deze groep tot vreemde reacties kan leiden. Het gebruik ervan, of van een aantal andere onwettige middelen, kan psychotische beelden uitlokken, toestanden waarin waanvoorstellingen het overnemen van de werkelijkheid.

Ze vertellen bijvoorbeeld dat ze uit hun lichaam kunnen treden, zodat hun ziel als het ware rond kan vliegen en een zicht van buiten krijgen. Het ontsnappen aan allerlei lichamelijke beperkingen die we allemaal delen, is zo een thema dat wel eens aan bod komt. Of  ze krijgen een diepte-inzicht krijgen in de wereld, of ze hebben contact met God, Maria of een Aartsengel.

Ze kunnen stemmen horen, of beelden zien, heel achterdochtig worden of in de war zijn.

Deze ervaringen kunnen zeer beangstigend zijn, al kan het voorkomen dat de persoon deze verschijnselen met plezier als een vorm van almacht aanvaardt.

Onderscheid

Hier komen we naar mijn smaak wel dicht in de buurt van de psychose. Als deze verschijnselen zich vaker voordoen of een voorname rol gaan spelen, dan zijn we beter af, de diagnose borderline door die van psychose te vervangen.

Het verschil is dat de borderline persoonlijkheid af en toe, of alleen in bepaalde omstandigheden, psychotische episodes meemaakt, en tussenin ervan gespaard blijft, terwijl de echte psychotische patiënt er het grootste deel van de tijd mee is behept.

Zo heb ik wel eens iemand gezien die een psychotische opstoot deed door toedoen van koorts ten gevolge van een ernstige keelontsteking.

Het is alweer een wazige grens, die in de praktijk niet altijd scherp valt af te lijnen.

Naïef

In het voorbijgaan mogen we ook even opmerken dat deze mensen met borderlinepersoonlijkheid niet alleen gemakkelijk in middelengebruik vervallen, maar ook soms hun vertrouwen schenken aan de verkeerde personen. Ze laten zich van alles op de mouw spelden, en ze laten zich gemakkelijk misbruiken, onder meer door lieden die zich voor hulpverlener uitgeven of die allerlei magische of 'alternatieve' diensten aanbieden.

Tegen de tijd dat ze klaar zijn om naar de hulpverlening te komen, hebben ze dikwijls al een paar nare ervaringen achter de rug en vertonen ze paradoxaal genoeg wantrouwen ten opzichte van ons.

Pieken en dalen

Een van de meest constante kenmerken, naar mijn gevoel, is emotionele instabiliteit.

Vele mensen met borderline persoonlijkheid merken zelf op, dat ze niet aflatende stemmingswisselingen vertonen, en het is er vaak ook aan te merken. Elke dag weer is een emotionele roetsjbaan met hoge pieken en diepe dalen. Himmelhoch jauchzend, zum Tode betrübt, zoals we onlangs nog titelden.

Het komt zelden voor dat de betrokkene zich een hele tijd achter elkaar stabiel voelt. De pieken zijn hoog en kunnen zich uiten in vrolijkheid en dadendrang. Je kunt dan bijzonder charmant en innemend zijn. Op dat ogenblik zit je weer in een piek, en dan heb je vaak het gevoel de hele wereld aan te kunnen en lijkt er niets meer mis te kunnen gaan.

De dalen daarentegen kunnen bijzonder diep uitvallen. Dat is alweer een zwart/wit tegenstelling die bij mensen met borderlinestoornis veel meer uitgesproken is, dan met alle respect bij zeg maar gewone mensen.

Suicide

Een dal in het humeur is, niet zomaar een dipje maar een trog. Het wordt dan een zwart gat dat alle licht opzuigt onder er enig uit te stralen.

In die duistere momenten kunnen zelfmoordgedachten opwellen, vergelijkbaar met de wens zichzelf te verwonden, maar nu gericht op het beëindigen van het leven dat als een kwelling ervaren wordt, door toedoen van de niet aflatende innerlijke onrust.

Als je op een ongelukkig  kruispunt komt waar zelfmoordgedachten en dadendrang elkaar dwarsen, dan is het gevaar groot dat er tot een betreurenswaardige daad overgegaan wordt. We zagen al dat zelfmoord en zelfmoordpogingen veel voorkomen in deze groep en dat de literatuur meent te mogen stellen dat tien procent van de mensen die vijf van de negen criteria vervullen, hun leven met zelfmoord eindigen.

Ik weet dat ik me hier een beetje herhaal. Het is en blijft een ontstellend cijfer, dat ons met de voeten op de grond  zet, en ons voortdurend moet aanzetten om het beter te doen, en de juiste oplossingen aan er reiken om tot een beter leven voor deze mensen te komen.

Vervreemding

Ze maken het ons echter niet altijd makkelijk.

De bruuskheid die ze hanteren in menselijke betrekkingen grijpt ook plaats in de therapeutische relatie. Ze kunnen in woedebuien ontsteken of zich in een verongelijkte redenering vastrijden, waarin ze moeilijk te volgen zijn.

Toegegeven, wat we nu hebben verteld, lijkt heel erg op wat je leest over bipolaire persoonlijkheden en persoonlijk vind ik dat onderscheid moeilijk te maken, maar daar heb ik het ook al over gehad. Dat van die pieken en die dalen is een van de onderdelen waar de gelijkenis met manisch-depressieve persoonlijkheden, om de oude term nog maar eens te gebruiken, weer opduikt en dat je je gaat afvragen of er nog wel een verschil is.

Het is niet altijd eenvoudig al die levensverhalen in een categorie onder te brengen. Het kan frikachtig lijken, academische discussies, maar toch is het meer dan dat.

Slotsom

Het gaat om een levensverwoestende aandoening die beter aangepakt kan worden dan nu vaak het geval is, zeker in ons land met zijn beperkte toegankelijkheid van psychotherapeutische zorgen. Een betere aanpak kan alleen maar berusten op een beter begrip, en daarmee bedoelen we vooreerst meer kennis, gebaseerd op wetenschappelijke bronnen, maar vervolgens toch ook meer begrip voor het verschijnsel borderline in onze samenleving.

Automutilatie

Zelfverwonding wordt het ook genoemd.

Het is een van de meest eigenaardige verschijnselen in de geestelijke gezondheidszorg, de hulpvragers met borderline persoonlijkheid, die zich zo slecht voelen, dat ze zichzelf gaan verwonden. Dat kan allerlei vormen aannemen. Jezelf verbranden bijvoorbeeld, met kaarsen, sigarettenpeuken of het fornuis. Of jezelf snijwonden toebrengen. Of ook jezelf uithongeren, en dat verwijst dan naar anorexia nervosa, of juist teveel eten en dan je vingers in de keel steken om het allemaal weer uit te kotsen.

Of jezelf de haren uittrekken zoals in het geval van de trichotillomanie. Bij sommige middelengebruikers, en dan denk ik meteen aan de spuiters, komt er ook een kant van zelfverminking en zelfkwelling bij kijken. Mensen die blijven roken of drinken, ondanks allerlei signalen dat het lichaam het niet verdraagt, daar gaat vaak een borderline persoonlijkheid onder schuil.

Oerpijn

Er zit vaak een verborgen maar krachtige emotie van woede of schuldgevoelens onder de zelfkwelling verscholen.  

Je bent boos op jezelf en je wilt zelf straffen. Of je bent boos op de moeder, of de vader, of de hele wereld. Door jezelf te kwellen krijg je tenminste het gevoel dat je de onderhuidse spanning, die zich deze hele tijd opbouwt, wat je ook onderneemt, op deze vreemde manier tot ontspanning kunt brengen.

Ik noem dat de innerlijke pijn, de bronsmart van de ziel, die deze mensen de hele tijd met zich meedragen. Ze hebben er minder last van als ze zich met iets kunnen bezighouden. Ik wijk hier even af van de negen kenmerken die ik aan het bespreken ben, omdat er me nog iets opgevallen is, dat er niet direct mee in verband staat

Contrarie

Het valt op dat deze persoonlijkheden goed gaan als alles zeer slecht  gaat, maar slecht gaan als alles goed gaat.

Bij de meeste mensen is het omgekeerd. Je voelt je slecht bij slecht nieuws, en goed bij goed. De borderline persoonlijkheid is echter vaak contrair ingesteld. Als alles slecht gaat, leven ze op en komen ze los van hun inwendige probleem, van innerlijke onrust, omdat problemen van buitenaf de aandacht opeisen. Maar niet zo gauw zijn de uitwendige moeilijkheden voorbij of daar komt de onrust van binnenuit weer op zetten. De ondraaglijke lichtheid van het bestaan zoals Sven dat altijd noemt. Dat er in de buitenwereld geen veld is waar je die innerlijke onrust kwijt kunt.

Sommigen vinden er niet beter op dan zichzelf te kwellen om tenminste het gevoel te hebben dat je nog leeft, en weer in de realiteit te komen vanuit een gevoel van onwerkelijkheid. Elke borderline hulpvrager zal dat anders invullen, en daar kom je pas geleidelijk achter, hoe het telkens weer in elkaar zit, maar er valt een mechanisme in te herkennen, dat ertoe leidt dat de borderline persoonlijkheid allerlei manieren vindt om zichzelf tekort te doen.

Therapeutische doelstelling

Het kan een overheersend patroon worden, en het goede nieuws is, dat daar in de therapie aan gewerkt kan worden. Het is voor hen vaak een aha-erlebnis dat ze wel iets kunnen, en dat ze wel iets waard zijn, en dat ze tenminste toch al in een ding kunnen slagen, en dat is in de therapie.

Het zal dan ook geboden zijn realistische doeleinden te stellen, die gehaald kunnen worden en niet de mislukking uit te lokken, door iets voor te nemen dat moeilijk realiseerbaar is. Dat is met name zo bij borderline persoonlijkheden die wegens middelengebruik raadplegen. Daar wordt strijk en zet met onhaalbare doelstellingen gewerkt, wat alleen maar op een nieuwe mislukking kan uitdraaien.

Rare woorden

Dissociatie is het derde kenmerk van de negen waaraan je borderlinepatiënten zou kunnen herkennen.

Wat ze bedoelen met dissociatie, is een ontkoppeling tussen lichaam en geest, waarbij de geest niet meer ervaart wat het lichaam gewaar wordt, hetgeen vooruit verwijst naar zelfverminking. Daar zullen we het morgen wellicht nog over hebben.

Dissociatie blijkt onder meer ook uit een onwerkelijk gevoel dat je geest uit je lichaam treedt en dat je er op afstand staat naar te kijken, alsof je in een film meespeelde. De geest probeert zich als het ware los te schudden uit de werkelijkheid.

Eigenlijk is dit een verdedigingsmechanisme, en ik kan me niet van de indruk ontdoen, dat heel wat elementen die deel van het beeld uitmaken, eigenlijk berusten op verdedigings- of oplossingsmechanismen die de borderline persoonlijkheid in de loop der jaren heeft aangewend, om op een of andere manier toch orde te scheppen in de chaos van de innerlijke ruimte.

Uittreding

Dissociatiegevoelens heb ik zelf ook wel heb meegemaakt in mijn leven, zeker toen ik adolescent was.

Al die elementen die opgesomd zijn bij de negen kenmerken kun je trouwens in de praktijk geregeld tegenkomen bij adolescenten. Meestal staan die los van elkaar, hetgeen gelukkig dus lang nog niet betekent dat al die adolescenten borderline hebben. Het is veeleer zo dat de borderline persoonlijkheid een verlengde puberteit doormaakt, op basis van een niet aflatende inwendige wanorde en onrust.

Het is pas als meer dan vijf van die kenmerken voorkomen, gedurende voldoende lange tijd dat je van een persoonlijkheidsstoornis mag spreken. Iedereen kan wel een of twee van deze kenmerken vertonen gedurende lange tijd. Of er kunnen een paar weken of maanden in je bestaan zijn dat je dat ook allemaal  wel eens tegelijk meemaakt. Daarom moet je jezelf nog niet tot borderline uitroepen. Wel als het je hele leven lijkt te bepalen, en dat je er niet kunt aan ontkomen.

Impulsiviteit

Eerst doen dan denken.

De borderline persoonlijkheid kan dikwijls erg impulsief reageren, op een intuïtieve manier, soms met indrukwekkende resultaten, want sommigen zijn daar heel goed in. Een beetje zoals Napoleon. Ze kunnen zich ergens in smijten en soms een voordeel rapen voordat anderen de tijd hebben te reageren. Dat is ook het rare, want elke medaille heeft een keerzijde.  

En daar komt iets bij, en nu wijk ik alweer af van de tekst omtrent de negen kenmerken die ik losjes aan het volgen ben. En dat is dat meneer of mevrouw Borderline in die impulsiviteit graag al eens een grens wil verleggen of overschrijden, waarschijnlijk omdat ze die grenzen niet zo zien liggen.

Er is maar weinig nodig om in actie te komen. Shoppen en alle geld uitgeven bijvoorbeeld. In hun nieuwsgierigheid en ongehinderd door grensgevoelens komen ze vroeg of laat in aanraking met alcohol, drugs of kalmeermiddelen. Vreetbuien, roekeloos gedrag, weddenschappen, noem maar op. Of juist het omgekeerde: vasten, zich uitmergelen, wat kan uitmonden in anorexia nervosa. Wat ons weer brengt naar automutilatie, maar dat is weer voor morgen.

Wat is het nu?

Wat is borderline nu, en hoe kunnen we het herkennen?

In wat volgt zal ik een tekst zonder auteur navolgen, die te vinden is onder volgende link: http://plazilla.com/de-9-kenmerken-van-borderline. Iedereen die wil kan dat daar lezen, maar ik ga het hier toch nog wat samenvatten om er mijn eigen opvattingen bij te geven.

Diagnose

De diagnose dient vijf van negen mogelijke kenmerken te verenigen, die in het artikel netjes onder elkaar staan, en waar we even doorheen zullen fietsen.

De onbekende auteur beschrijft Borderline als een ontwikkelingsstoornis, in de ontplooiing van kind tot volwassene, op grond van een overgeërfde factor die een bijzondere vorm van kwetsbaarheid doorgeeft. Maar daar komt nog iets bij.

Heel dikwijls sprake van verwaarlozing, seksueel misbruik, seksueel geweld, mishandelingen en andere traumatische ervaringen tijdens je ontwikkeling van baby naar volwassene. Die erfelijke kwetsbaarheid enerzijds en die kwetsuren anderzijds, leiden samen tot hechtingsstoornissen. Het zal moeilijk zijn anderen vertrouwen te schenken, omdat het grondvertrouwen is aangetast.

Abandonisme

Mensen met borderline doen vaak een groot beroep op hun omgeving.

De stoornis uit zich meestal in de vroege volwassenheid wanneer blijkt hoe moeilijk het is de volle autonomie van een volwassene uit te bouwen.

Het ene moment hebben ze behoefte aan aandacht en contact, het volgende moment kunnen ze zich terugtrekken in zichzelf, zich afzonderen en het contact afwijzen. Familie en vrienden hebben vaak moeite met al deze emotionele uitbarstingen en impulsief gedrag. Daardoor staan menselijke relaties voortdurend onder spanning tot ze breken.

Het eerste van de negen kenmerken is de angst alleen gelaten te worden of moeilijk alleen te kunnen blijven, maar ook zich het verlaten voelen, met de zekerheid dat het aanknopen van elke menselijke betrekking vroeg of laat tot verlating zal leiden en daarom de moeite niet meer waard is. Deze verlatingsangst werkt verlammend en kan ertoe leiden dat de weinige relaties die bestand zijn gebleken tegen deze druk geïdealiseerd worden.

Zwart/wit

Dit heeft al meteen te maken met het tweede punt: dat borderline persoonlijkheden kunnen omslaan van heel hartelijk en enthousiast  naar wantrouwig en vijandig. Ze vertonen de neiging zwart/wit de denken zonder acht te slaan op grijsnuances. Ze zijn voor jou of tegen jou, en dat kan plots omslaan omwille van een kleine opmerking.  

Dit is een andere verklaring waarom het zo moeilijk is langdurige contacten op te bouwen. Velen potentiële vrienden en kennis zullen afhaken als ze merken dat het ineens uit kan zijn met de pret. Er ontstaat dan ook vaak een patroon van kort opeenvolgende maar intensieve relaties, die passioneel kunnen verlopen tot het ineens afspringt. Zo vertonen de borderline persoonlijkheden ook snelle wisselingen in hun zelfbeeld, hun toekomstplannen, seksuele identiteit en type vrienden.

We zullen het daar voor vandaag bij laten en morgen hopelijk verder gaan met de volgende kenmerken.