De anderen wanen.

Het idee dat de ontsluiering van de oorzaak van de psychische ziekte, door de onthulling van trauma’s die in de prille kindheid te zoeken zijn, genezend zou kunnen werken, is aan Sigmund Freud te danken. Dit gaat op voor post-traumatische stress syndromen, een begrip dat in Freuds tijd nog niet bestond, maar het is lang niet voor alle symptomen van geestelijk lijden geldig.

Het omwoelen van het verleden komt van pas bij neurosen, maar als het om psychose gaat, dan blijkt het vaak heel moeilijk te zijn daar met behulp van psychoanalyse iets aan te doen. Psychotische wanen gaan niet weg door waarneming. Hier is de psyché veel ernstiger gestoord. Het gaat, om met een computermetafoor te spreken, om een hardware probleem dat niet met softwaremethodes op te lossen valt.

Je zult vaak zien dat de patiënt de waan afschermt van mogelijke ontmaskering en daarbij allerlei soorten verdedigingsmechanismen in de strijd gooit. Het menselijk vernuft blijkt telkens weer in staat zichzelf een oor aan te naaien en zich van alles wijs te maken om de waarheid niet onder ogen te moeten zien. Een van de veel voorkomende manieren om daar aan te ontsnappen is de paranoïde opstelling. Ik zeg niet dat de patiënt daarvoor kiest. Het is veeleer zo dat hij of zij er toe komt omdat hij of zij niet anders kan.

De wanende neemt zijn waan voor waarheid aan, en als blijkt dat anderen dat niet delen, dan moet er een uitleg komen om deze tegenstelling te verklaren. De paranoïde waan kijkt niet naar zichzelf maar naar de ander als verklaring, voor het verontrustende idee dat de waan niet waar zou kunnen zijn. De anderen hebben een samenzwering opgezet en spannen samen om de waan te dwarsbomen. Of zij zijn onwetend en willen de waanwaarheid niet zien.

Hoe bizar ze ook mag zijn, de waan wil graag gedeeld worden. Het wordt bedenkelijk als dat ook lukt en als meerdere mensen het waansysteem gaan delen. Het wordt dan een collectieve waanwereld, en dat kan gevaarlijke proporties aannemen, zoals in het uiterste geval van sektes die collectieve zelfmoord plegen, om op die manier een andere realiteit te vervoegen, of bijvoorbeeld buitenaardse wezens een genoegen te doen.

Het is misschien ook wat aan het zelfmoordterrorisme ten grondslag ligt, of nog de collectieve verdwazing van het populisme.