Standpunt

Twee mensen kunnen niet terzelfdertijd hetzelfde standpunt innemen.

Het visuele experiment van Cusanus dat we beschreven, is een oogopener op minstens twee manieren. De proefondervindelijke gewaarwording bij de monniken die meedoen, en die aan elkaar de vraag stellen: “Kijkt het schilderij ook naar jou?” opent hun ogen en hun geest. Zij komen erachter dat het schilderij niet alleen en exclusief naar jou kijkt, maar ook naar de ander.

Daar kijk je van op. Dit schept een moment van verwondering, en het vormt de overgang van een subjectief naar een intersubjectief standpunt. De mens is in staat, door middel van de taal, zijn eenzijdige persoonlijke standpunt te overstijgen, door zijn ervaring met anderen te delen, die vanzelfsprekend een ander standpunt innemen.

Door al die standpunten naast elkaar te stellen, en die ervaringen bij elkaar op te tellen,  kunnen we de oneindigheid toch enigszins in kaart brengen. Waar wij met zijn allen in een kring naar God staan te kijken, doet Hij het omgekeerde, hij kijkt naar ons en dan lijkt het weer dat Hij het is die ons omringt, en elk van ons apart aankijkt.

Verwondering

Op een heel ander niveau is het verhaal een oogopener voor de lezer van ‘de Icona’ tot op de dag vandaag. Cusanus spreekt over de eeuwen heen nu nog altijd tot ons, als een monnik die uit de ochtend van de tijden tot ons spreekt, om ons de vraag te stellen: “Zie jij dit ook?” De blik is imaginair geworden. De auteur vraagt ons, dat we ons de blik voorstellen en dat doen we zonder moeite.

Hij richt zich tot ons door toedoen van de taal, en de verbeelding die de woorden oproepen.

Hier spreekt niet de ene monnik tot de andere, maar Cusanus tot zijn lezers, en die zijn er tot op de dag van vandaag, en nog steeds is het verhaal springlevend. Zelf stelt hij klaar en duidelijk dat het experiment onafhankelijk van plaats en tijd kan gebeuren, overal en altijd, en los van het geschilderd personage of de deelnemende monnik.

Universeel

Je hoeft er trouwens geen monnik voor te zijn. Vrouw of man, jong of oud, het maakt niet uit. Daardoor krijgt de anekdote een universele waarde. Onze auteur tilt de aha-erlebnis van de monnik in het experiment op, naar de verwondering van de lezer en schept op die manier een basis voor het geloof. Dat is geen subjectief maar een intersubjectief gebeuren. Het berust op de wisselwerking tussen verschillende individuen bij middel van de taal.

Dat is naar mijn aanvoelen een tamelijk moderne visie, de weer terugkeert in de tweede helft van de twintigste eeuw ten tijd van het existentialisme en het structuralisme en de explosie van de humane wetenschappen.

Je hoeft niet in God te geloven om Cusanus zo ver als geschetst in de redenering te kunnen volgen. Het experiment niet alleen voor het godsgeloof, maar voor elk geloof. Nicolaas past dit verder toe op onze omgang met God, waarbij hij terugkeert naar zijn middeleeuwen. We zijn niet verplicht hem op dat hele pad te vergezellen.

De verwondering omtrent het fenomeen treft ons ook nog vandaag en de redenering die erachter zit blijft toepasselijk, los van elk geloof.

Afbeelding: Il Sodoma. Ecce Homo, circa 1510.