Normaal

Adolf Eichmann was niet gek.

Tijdens zijn gevangenschap voor het proces stelde de Israëlische regering niet minder dan zes psychologen aan om Eichmann te onderzoeken. Zij vonden geen enkel spoor van geestelijke ziekte of enige persoonlijkheidsstoornis. Een expert merkte op zijn verhouding tot andere mensen in het algemeen, en zeker tot zijn familie en vrienden ‘hoogst wenselijk’ was, terwijl een andere meende dat het enige ongewone kenmerk van Eichmann was, dat hij in zijn gewoonten en uitspraken ‘normaler’ was dan de gemiddelde persoon.

Normaal is blijkbaar iets anders dan gemiddeld. Hoe kan een zo gewone mens tot zoveel wreedheid overgaan? Wat in de nazikampen gebeurde was zo absoluut kwaad, dat het meer dan eender welke andere gebeurtenis in de wereldgeschiedenis het menselijke begripsvermogen te boven gaat. De vraag hoe uniek dit is, is van filosofische aard en doet denken aan Kant en Hegel, Dostojevski en het boek Job in de Bijbel.

Misdaad

Fjodor Michajlovitsj Dostojevski (Russisch: Фёдор Михайлович Достоевский) (1821-1881) is een van de bekendste auteurs uit de Russische literatuur. Hij wordt tot de zogenaamde 'Realistische School' in Rusland gerekend, hoewel zijn werk zich van veel andere realisten onderscheidt door het wijsgerig gehalte en de dominerende dialoogvorm.

In de roman Misdaad en straf onderzoekt Fjodor Dostojevski onder meer of er een übermensch kan bestaan die niet gebonden is aan het Bijbelse gebod: “Gij zult niet doden.”

De roman speelt zich af in het Sint-Petersburg van de negentiende eeuw, lang voor de twee wereldoorlogen. Rodion Romanytsj Raskolnikov is een gesjeesde student, die niet aan de bak komt, en veel vrije tijd heeft om na te denken en zijn frustratie te bestrijden door zijn megalomane fantasie de vrije loop te geven.

Straf

Hij beweert dat sommige mensen zo geniaal zijn, dat de wetten die voor de middelmaat zijn opgesteld, niet op hen van toepassing zijn. Ze staan boven de wet. Kant zou zeggen dat zij de categorische imperatief niet aanvaarden, in de mate dat zij een innerlijke wet volgen die nooit voor iedereen kan gelden.

Hij is er zo van overtuigd dat hij een uitzonderlijk mens is, dat hij meent zonder wroeging een oude woekeraarster te kunnen vermoorden. Hij gaat daartoe over na een intense droom, en een meegeluisterd gesprek in een café, waarin de pandjesbazin als een verachtelijke untermensch wordt beschreven.

Na zijn daad wordt Raskolnikov gekweld door wroeging, ook al omdat hij gedwongen werd de onschuldige en menslievende halfzus Lizaveta te doden, die hij niet als untermensch kan bestempelen. De twijfels gaan knagen.

Afbeelding: Vasili Perov, Fjodor Dostojevski, portret 1872.