Het moderne denken

Na 1755 wordt het wereld, en dus ook het godsbeeld anders.

“De grote aardbeving van Lissabon leidt ertoe dat onder meer Rousseau en Voltaire zich de vraag stellen bij wie finaal de oorsprong en de schuld voor het kwaad ligt. Heeft de mens nog wel een alibi? Als God geen schuld treft, is de mens dan van nature schuldig te verklaren? Kant probeert het aan hem voorafgaande denken te synthetiseren door de grootsheid van de menselijke eindige vrijheid te eren, maar het mysterie van het kwaad daarbinnen in zijn recht te laten.” Hij verwerpt elke historische verklaring van het kwaad en neemt ook niet aan dat het een fatum is, een noodlot zeg maar, dat door een bovennatuurlijke instantie over de mensheid afgeroepen is.

Susan Neiman

Wel dient de mens niet alleen de morele verantwoordelijkheid voor zijn persoonlijke keuzes op te nemen, maar ook de geschiedenis van de soort te verantwoorden. Donald Loose verwijst hier naar de belangrijke bijdrage van Susan Neiman (1955,) die in haar boek Evil in Modern Thought de loopbaan van het kwaad sinds de achttiende eeuw in kaart brengt.

Het kwaad is bedreigend voor het menselijk bewustzijn want het slaat onze hoop aan diggelen dat onze wereld zin heeft. Voor de ontwakende media na 1755 was de aardbeving een manifest kwaad.

Wij in de eenentwintigste eeuw zien het kwaad als een uiting van de ingeboren menselijke wreedheid, waarvan Auschwitz de uiterste vorm benadert. Susan Neiman onderzoekt hoe het Westerse denken over het kwaad is geëvolueerd, van de inquisitie naar het hedendaagse terrorisme. Wie zijn wij geworden sinds de Eeuw van de Verlichting, tot op heden?

Vraagtekens

Of je het nu met een theologische bril of alleen maar in seculiere termen bekijkt, het bestaan van het kwaad stelt de begrijpelijkheid van de wereld in vraag, waarvan immers blijkt dat hij niet goed in elkaar zit, als onschuldigen lijden en sterven. Of je nu in God gelooft, of in de vooruitgang van de menselijke soort, het geeft een knauw te beseffen, dat het kwaad onoverwinnelijk is, want dat het steeds in een andere vorm terugkomt, wat alles samen de cataloog van het kwaad vormt.

We kunnen daar allerlei vormen van onderscheid in aanbrengen. Dat is wat de wijsbegeerte in hoge mate bezig houdt sinds filosofie een apart vak is geworden. Traditionele filosofen van Leibniz tot Hegel hielden toch nog een pleidooi voor de Schepper, hoewel die ons met een wereld vol kwaad heeft opgezadeld. Pope, Voltaire, en Markies de Sade stellen elk op hun eigen manier de goedertierenheid, de almacht en het belang van God onder verdenking. Het Godbeeld brokkelt meer en meer af, tot in de negentiende eeuw Nietzsche kan uitroepen dat God dood is. Vermoord door de menselijke soort.