Kenbaar maar niet vatbaar

We kunnen God benaderen maar niet doorgronden.

Zo op het eerste gezicht beschouwd, bestaat de schepping uit losgelaten energieën die op elkaar inwerken, en vaak met elkaar botsen. In dat tomeloze heelal is leven ontstaan, waarbij elk individu er op uit is zichzelf en zijn of haar soort in stand te houden en te vermeerderen. Iedereen grijpt zijn kans zonder dat daar enig mededogen komt bij kijken.

In al dat zinloze geweld heeft God ook een wezen geschapen dat tot denken in staat is, en dat een zin kan aanbrengen in de omringende zinloosheid, op basis van liefde en solidariteit. De mens is ontstaan en heeft zich ontwikkeld tot een wezen dat in staat is de wetten van het heelal te ontsluieren,, en dat tevens in staat is affectieve banden met de omgeving aan te knopen.

De ander

In onze leefomgeving neemt de medemens een zeer bijzondere plaats in. We maken immers deel uit van een maatschappij, daar niemand van ons de hele planeet voor zichzelf alleen heeft. De menselijke samenleving dient aan andere, en hogere wetten te beantwoorden dan de dierlijke. We kunnen er voor kiezen ons leven in het teken van ons eigenbelang te stellen, of we kunnen proberen er iets meer van te maken en boven onze dierlijke eigenschappen uit te groeien.

Het ontstaan en de groei van de menselijke beschaving heeft allerlei manieren in het leven geroepen om het samenleven te ordenen. Daarbij heeft het Godsidee een belangrijke rol gespeeld, die wellicht nog niet uitgespeeld is, wat sommigen ook mogen beweren.

De zin van het bestaan is in de schepping niet ingeschapen, maar moeten wij er zelf in aanbrengen. De zin wordt ons niet gegeven, maar moeten wij stichten.

Zorg

Wij mogen onze schepper verwijten dat hij een wereld geschapen heeft waarin (een klein aantal) kinderen botkanker krijgt, om het sentimentele voorbeeld van meneer Fry te gebruiken, maar dat is nu eenmaal de gang van de natuur. Het is aan ons om die grove onrechtvaardigheid, als die voorkomt, waar we kunnen te verzachten, en mogelijks te verhelpen met de middelen die we hebben.

Hoe wij daar mee omgaan, met die botkanker, en de zorg die we daar tegenover stellen, daar gaat het om. Het menselijke wezen is in staat tot merkwaardige staaltjes van naastenliefde en opoffering, en dat is het enige wat we tegen over het zinloze geweld van de natuur kunnen stellen.

Afbeelding: Lucas Cranach, Caritas.

Architect en auteur

Stel dat er een God is.

Nemen we aan, al was het maar hypothetisch, dat er een Schepper is die de schepping heeft geschapen, en die de openbaring heeft geopenbaard. Dat is de overtuiging die Joden, Christenen en Moslims voor waar aannemen en waarover ze in de kern niet van mening verschillen.

Stel dat dit waar is, dan zien we al meteen twee aspecten opduiken, twee kanten van God, die we met elkaar moeten verzoenen. Enerzijds is er de Schepper, de grote bouwmeester van het heelal, die de natuurwetten in gang heeft gezet, waar elke materie blind aan dient te beantwoorden. Die schepping kunnen we lezen, en de ongeschreven natuurwetten ontsluieren, door toedoen van de wetenschap.

Gij

Anderzijds is er ook een stem die vanuit de heilige schriften tot ons spreekt. God richt het woord tot ons door toedoen van de gewijde literatuur. Hij is als een vader, streng maar rechtvaardig en bekommerd om de mensheid. Doordat Hij een gesprekspartner is, zit er onvermijdelijk een affectieve kant aan vast. God is niet onverschillig ten opzichte van zijn schepselen. Hij houdt van ons. Hij roept gevoelens in ons wakker.

Dat kunnen ook negatieve gevoelens zijn, zoals in het geval van Stephen Fry, die hoe dan ook zijn argument brengt, vol gevoel, op basis van een onstuimig temperament.

Op te merken valt dat God ook een Zij zou kunnen zijn. In onze moderne opvatting zou het beter zijn, van Hij of Zij te spreken, maar dat doet de Heilige Schrift niet, die wellicht voornamelijk door mannen is geschreven. Wat terzijde nog maar even bewijst, dat iedereen die God benadert en probeert te beschrijven, zijn eigen vertekening meebrengt op basis van zijn standpunt en zijn beperkingen.

Doek

God is als een canvas waarop iedereen naar believen zijn eigen beelden kan projecteren. Het is niet een Hij of een Zij, maar een Gij. Dat heeft meneer Fry goed gezien, die als atheïst toch het woord tot God richt, in de tweede persoon enkelvoud, om zich over de zinloosheid van de schepping te beklagen.

Als schepper heeft God niet bepaald een planeet in peis en vree afgeleverd. De grote vis eet de kleine, en het kleine neemt weerwraak door het grote te parasiteren. Het is elk voor zich, in een darwinistische strijd om het overleven.

Het lijkt erop dat de natuur wreed is en zonder onderscheid naargelang de persoon de mens treft met plagen en rampen, waartegen deze zich zo goed mogelijk teweer probeert te stellen.  Op het einde verliest de mens altijd de strijd, want de dood is de overwinning van de natuur, die voor elk van ons in de sterren geschreven staat.

Leibniz

Tout va pour le mieux dans le meilleur des mondes.

De zware aardbeving in Lissabon die die stad in 1755 op een kerkelijke feestdag verwoestte bracht velen in Europa, de filosofen van de Verlichting voorop, aan het twijfelen over het bestaan van een rechtvaardige God.

De nieuwsgierige intellectueel van de achttiende eeuw nam geen genoegen meer met de gangbare gedachten over de rol die God in de schepping speelt. Op dat ogenblik gold de theodicee van Leibnitz als maatgevend. De aardschok in Portugal heeft deze veelzijdige Duitse wiskundige, filosoof, logicus, natuurkundige, historicus, rechtsgeleerde en diplomaat zelf niet meer meegemaakt, maar zijn gedachtengoed deed opgeld.

Optimist

 Gottfried Wilhelm (von) Leibniz, ook als Leibnitz gespeld (Leipzig, 1 juli 1646 – Hannover, 14 november 1716), wordt beschouwd als een van de grootste denkers van de 17e eeuw. Zijn filosofie is gebaseerd op het rationalisme, met optimistische inslag, vanwege zijn overtuiging dat het heelal waarin wij leven, het beste universum is dat God had kunnen scheppen, gewoon al omdat er geen ander is, al zouden er wel andere universa kunnen zijn. Parallelle werelden zijn mogelijk maar onbestaande, of ze liggen op zijn best buiten onze waarneming.

Volmaakt als hij is heeft God uiteraard de beste van alle mogelijke werelden geschapen. Een geschapen wereld is echter per definitie beperkt en dus onvolmaakt. Een betere wereld dan een begrensde is simpelweg niet mogelijk. God zich niet kan onttrekken aan de logica en de natuurwetten. Het gaat niet zozeer om een rechtvaardiging van God, als wel de stelling dat de menselijke rede algemeen toepasbaar is.

Theodicee

Wij moeten het doen met deze wereld. Voor ons is hij de beste der werelden, en een andere wereld zullen we wel niet meer krijgen, al mag een mens er wel van dromen. De theodicee van Leibniz werd door vooruitstrevende intellectuelen verworpen naar aanleiding van deze catastrofe. Er is echter nooit een andere theodicee gekomen die alle vragen oplost omtrent de centrale kwestie van elke theodicee: de rechtvaardiging van een volmaakte God die kwaad toelaat.

Omdat ik mijn gading niet kan vinden in de theodiceeën die worden opgenoemd in het desbetreffende wikipedia artikel, zal ik hier mijn oplossing uiteenzetten, die ik de theodicee van de liefde zou willen noemen.

Natuurramp

Het gebeurde op de dag van Allerheiligen.

Op 1 november 1755, om 9.40 uur 's morgens werd de Portugese hoofdstad Lissabon getroffen door een van de meest vernietigende en dodelijke aardbevingen in de geschiedenis. De beving werd gevolgd door een tsunami en een brand die vrijwel heel Lissabon vernielde. Er velen vele tienduizenden doden.

Aan de hand van de geschiedkundige bronnen hebben geologen in onze tijd de sterkte van de beving rond zowat 9 op de schaal van Richter geschat. Het epicentrum bevond zich in de Atlantische Oceaan zo'n 200 kilometer west-zuid-west van Cabo de São Vicente. Een dergelijke aardbeving zou gemiddeld eens in de tweeduizend jaar voorkomen.

Fall-out

De weerslag van deze aardrijkskundige gebeurtenis is niet te onderschatten

De aardbeving dreef bestaande politieke spanningen op de spits. Sebastião José de Carvalho e Melo, beter bekend als Markies van Pombal (Lissabon, 13 mei 1699 - Pombal, 15 mei 1782) trok de macht naar zich toe, voerde hervormingen in, schafte de slavernij en de inquisitie af, herbouwde Lissabon en voerde met ijzeren hand een merkwaardige vorm van verlicht despotisme in. Ook internationaal trokken de gebeurtenissen in Portugal de aandacht.

De aardbeving werd druk besproken door Europese verlichtingsfilosofen en inspireerde tot voorname ontwikkelingen in de theodicee en in de filosofie van het sublieme. Velen in de tijd lazen het evenement immers met een godsdienstige bril.

Kerk

De natuurramp deed zich voor op een belangrijke kerkelijke feestdag, namelijk Allerheiligen. Deze vormt samen met de volgende dag, Allerzielen, het jaarlijkse moment van de dodenherdenking. De vernieling trof zowat elke belangrijke kerk in de stad, wat angst en verwarring meebracht bij de gelovige inwoners, van een land dat zichzelf als door een door rooms-katholiek beschouwde en waar de kerk grote macht bezat, die door de markies aan banden zou worden gelegd.

Theologen van die tijd lazen een boodschap van hogerhand in de catastrofe, een vingerwijzing Gods. Alleen was al snel gebleken dat Alfama, zowat de rosse buurt van Lissabon slechts alleen beperkte schade had opgelopen.

In het licht van de hedendaagse geschiedenis is het idee dat God zich zou bezighouden met het hoogst persoonlijk afleveren van aardbevingen natuurlijk niet houdbaar.

Verscheidenheid

Rolmodellen met een voorbeeldfunctie.

Volgens Johan Braeckman is het heel goed dat onze ‘open’ samenleving de meest uiteenlopende godsdienstige overtuigingen toelaat, en op gelijke hoogte stelt. De bonte verscheidenheid van het geloof bij bekende mensen, van wie we weten waar ze geloven, weerspiegelt de al even bonte verscheidenheid  van de geloofscredo’ in onze kosmopolitische maatschappij.

Terzelfdertijd zijn er ook heel wat landen en gemeenschappen waar wel een overheersend geloof voorkomt. In zo een omgeving kan het levensgevaarlijk zijn voor een andere opvatting dan de heersende uit te komen. “Ongetwijfeld is er wereldwijd nog een ontelbaar aantal mensen dat van mening is dat zonder godsgeloof een zinvol en moreel hoogstaand leven onmogelijk is. Als succesvolle beroemheden, die een voorbeeldfunctie hebben en geluk en waardevolle inzichten bijbrengen aan miljoenen mensen, aantonen dat die opvatting eerder een discriminerende misvatting is, dan is het ook daarom waardevol.”

Probleem van het lijden

Een volmaakte God die kwaad toelaat, kan niet bestaan.

Dessins en El Jafoufi’s belangrijkste punt, aldus Braeckman, gaat over de stelling die Stephen Fry met zijn uitspraak impliceert: een God die almachtig, alwetend en algoed is, maar die tegelijkertijd kinderen aan kanker laat doodgaan, is in contradictie met zichzelf. Bijgevolg is hij niet volmaakt en dan bestaat noch de joodse, noch de christelijke, noch de islamitische God, ofwel is hij een ander soort God.

Die tweede mogelijkheid is een theologische opvatting die reeds eeuwenoud is: God bestaat wel, maar zijn vermogens zijn beperkt en hij heeft een bijzonder slecht karakter. Zoals in de karikatuur die meneer Fry ervan maakt. Dat mag allemaal, maar het is wat mij betreft nog altijd niet het definitieve antwoord.

Theodicee

Een theodicee is volgens Wikipedia een argumentatie die een rechtvaardiging moet zijn voor (het geloof in het bestaan van) een God die zowel volmaakt goed als almachtig is, terwijl er toch kwaad in de wereld bestaat (het probleem van het lijden). Een theodicee poogt een logische verklaring te geven voor deze paradoxale combinatie van eigenschappen en feiten. Er zijn in de loop van de geschiedenis verschillende theodiceeën opgesteld. Het woord stamt uit de christelijke traditie.

Afbeelding: Johan Braeckman is hoogleraar wijsbegeerte aan de Universiteit Gent