1984 – de reactie van Vlaanderen zette me aan het denken

Aids en de Vlaamse katholieke bekrompenheid

Leestijd: 4-5 minuten.

Het hiv-virus verspreidde zich snel en zorgde voor paniek onder de bevolking in Vlaanderen. Verschillende landen lanceerden preventiecampagnes om te voorkomen dat het aantal besmettingen met het virus uit de hand zou lopen. Zulke campagnes concentreerden zich voornamelijk op hét preventiemiddel voor hiv: het condoom. Een voorbehoedsmiddel waar katholiek Vlaanderen toch maar wat vies van was. Er was toen nog steeds een neiging om anticonceptiemiddelen in een duister hoekje te plaatsen, vaak voortkomend uit verouderde (katholieke) opvattingen. Seks was alleen gerechtvaardigd als het gericht was op voortplanting – alles daarbuiten werd als zondig beschouwd. Dit was al een obstakel op zich, maar het feit dat vooral homoseksuelen destijds werden getroffen door de ziekte, zorgde voor nog meer weerstand. Precies op het moment dat het leek alsof homoseksuelen zich meer konden integreren in de samenleving, werd de gemeenschap teruggeworpen door de epidemie. Aids werd gezien als de ziekte verspreid door de “objectief verkeerden”, zoals de catechismus het beschrijft (zie o.a. paragraaf 2357-2359 van de Catechismus van de Katholieke Kerk). Er doken veel vragen op rond de aanvaardbaarheid van homoseksualiteit, omdat daar zogezegd ‘de oorzaak’ van de ziekte lag. Veel mensen zagen dit als een straf of wraak van God of dergelijke. Dat was erg confronterend… Echte liefde was zogezegd verkeerd, en als je er aan toegaf, zou je zelfs gestraft worden.

Vlaanderen versus het condoom

Bij de aidspatiënten die ik in mijn praktijk ontmoette, merkte ik vaak een diepe schaamte. Ze hadden conflicten met hun familie, worstelden met schuldgevoelens en angst, simpelweg omdat ze besmet waren geraakt met een ziekte waar een enorm taboe op rustte. Maar de moeilijkheden beperkten zich niet tot hun persoonlijke omgeving. Ook binnen de gezondheidszorg zelf zag ik zaken die me met verstomming sloegen. Veel artsen en zorgverleners waren bang om aidspatiënten te behandelen, uit vrees zelf besmet te raken. Sommigen probeerden zorg te ontwijken, maakten behandeling onmogelijk of legden patiënten impliciet de schuld van hun ziekte in de schoenen.

Die houding wortelde in een samenleving die doordrongen was van conservatief, katholiek gedachtegoed. Vlaanderen in de jaren tachtig was sterk verzuild: tussen 1950 en 2000 maakte de CVP (nu CD&V) deel uit van élke regering. Dat vertaalde zich in een enorme weerstand tegen campagnes die het condoom als preventiemiddel promootten. Elke poging in die richting botste op tegenkanting uit katholieke hoek. Er groeide stilaan de vrees voor repressie of een maatschappelijke backlash. Maar als ik er vandaag op terugkijk, zie ik ook de andere kant: hoe groot de bereidheid van velen was om, ondanks alles, toch te helpen en te beschermen.

Paniekreacties versterkten misvattingen

Wanneer er een nieuwe, onbekende ziekte opduikt, ontstaat er altijd paniek. Mensen kakelen door elkaar, complottheorieën steken de kop op, er wordt naar schuldigen gezocht. Angst voedt dat veroordelen: je wordt geconfronteerd met iets waarvan je niet weet hoe je het kunt voorkomen of behandelen, en dat schept grote onrust. Wordt de ziekte dan nog eens gelinkt aan thema’s als seks of homoseksualiteit, dan is het hek helemaal van de dam. Zo bood de uitbraak van aids voor de kerk een vrijbrief om homoseksualiteit als de “grote zonde” te bestempelen. Veel gelovigen zagen het toen ook letterlijk zo: de Bijbel zou – volgens de katholieken – voorschrijven dat homoseksualiteit verwerpelijk was en wie zich er toch aan bezondigde, werd door God gestraft met hiv. Gelukkig waren er in de jaren tachtig ook heel wat mensen die beseften dat dit volkomen fout was. Gelukkig ook dat die periode tegelijk getekend werd door vooruitstrevendheid en solidariteit. Uiteindelijk reageerde een groot deel van de samenleving op een zinvolle, menselijke manier. De kerk daarentegen is sindsdien beginnen versplinteren – en niet zonder reden: haar reactie op de epidemie was, objectief bekeken, verkeerd.

Samen aids bestrijden

Uit verontwaardiging over de manier waarop sommigen in de samenleving reageerden, besloot ik mijn carrière als huisarts opzij te zetten en me volledig te wijden aan aidsactivisme. Ik had het gevoel dat ik niet aan de zijlijn kon blijven staan. In 1986 sloot ik mijn praktijk in Ukkel en begon ik aan een nieuw hoofdstuk: literatuur en activisme. Ondanks de vele vooroordelen zag ik steeds duidelijker dat er ook solidariteit groeide. Mensen beseften dat er iets gedaan moest worden, omdat we anderen letterlijk zagen wegkwijnen: jonge mensen, oude mensen, intelligente en mooie mensen. Het was niet zo dat de slachtoffers massaal tegelijk stierven, maar de realiteit voelde wel rampzalig aan. In korte tijd zag je talloze zieken achteruitgaan, zonder dat er een behandeling beschikbaar was. We konden niet vermoeden dat er zo snel de eerste vormen van medicatie zou komen. Evenmin dat de homo-emancipatie in een stroomversnelling zou belanden. Die maatschappelijke omwenteling voltrok zich onverwacht snel, mede dankzij de solidariteit die in Vlaanderen groeide. Scholen lieten ons toe om te spreken over condoomgebruik, vrijwilligers zetten zich in om meer begrip voor hiv-patiënten te creëren, wetenschappers bleven zoeken naar antwoorden. Zo werd aids in de jaren negentig stilaan een behandelbare ziekte, waarmee mensen konden leren leven. In die zin is de vergelijking met de COVID-pandemie niet eens zo vergezocht.

 

Bronnen en nuttige links

Artikel over de isolatie van hiv door Rasnick, D. (n.d.) op PubMed. Geraadpleegd op 26/11/2023.

Catechismus van de Katholieke Kerk via rkdocumenten.nl. Geraadpleegd op 9/12/2023.

Artikel VRT NWS over de evolutie van aids (november 2019). Geraadpleegd op 9/12/2023.

Foto: uit een tv-spot op de BRT (1987). Bron: VRT NWS.

 

---