1984 – de reactie van Vlaanderen zette me aan het denken

Aids en de Vlaamse katholieke bekrompenheid

Het hiv-virus verspreidde zich snel en zorgde voor paniek onder de bevolking. Verschillende landen en staten lanceerden preventiecampagnes om te voorkomen dat het aantal besmettingen uit de hand zou lopen. Deze campagnes concentreerden zich voornamelijk op hét preventiemiddel voor hiv: het condoom. Een middel waar katholiek Vlaanderen toch maar wat vies van was.

Er was toen nog steeds een neiging om anticonceptiemiddelen in een duister hoekje te plaatsen, vaak voortkomend uit verouderde (katholieke) opvattingen. Seks werd vaak alleen gezien als gerechtvaardigd als het gericht was op voortplanting, alles daarbuiten werd als zondig beschouwd. Dit was al een obstakel op zich, maar het feit dat vooral homoseksuelen destijds werden getroffen door de ziekte, zorgde voor nog meer weerstand.

Precies op het moment dat het leek alsof homoseksuelen zich meer konden integreren in de samenleving, werd de gemeenschap teruggeworpen door de epidemie. Aids werd gezien als de ziekte verspreid door de “objectief verkeerden”, zoals de catechismus het beschrijft (zie o.a. paragraaf 2357-2359 van de Catechismus van de Katholieke Kerk).

Er doken veel vragen op rond de aanvaardbaarheid van homoseksualiteit, omdat daar zogezegd ‘de oorzaak’ van de ziekte lag. Veel mensen zagen dit als een straf of wraak van God of dergelijke. Dat was erg confronterend… Echte liefde was zogezegd verkeerd, en als je er aan toegaf, zou je zelfs gestraft worden.

Taboe rond het condoom

Bij de aidspatiënten die ik over de vloer kreeg, merkte ik wel een zekere schaamte. Ze zaten ermee in dat ze een ziekte hadden opgelopen waar toch met een schuin oog naar gekeken werd. Ze lagen in de clinch met hun familie, worstelden met schuldgevoelens, paniek, angst…

En daar stopte trouwens niet: dan heb ik ook in de gezondheidszorg nog te veel dingen gezien die me stomverbaasd lieten. Veel artsen en zorgkundigen hadden angst om aidspatiënten te verzorgen en vervolgens zelf besmet te geraken. Sommige artsen of hulpverleners probeerden er onderuit te komen, gingen indirect ervoor zorgen dat de patiënt niet behandeld kon worden, werkten schuldinducerend…

Een deel van de samenleving was doorspekt met conservatief, katholiek gedachtegoed. De jaren tachtig staan gelijk aan een verzuilde samenleving. Tussen pakweg 1950 en 2000 is er geen enkele regering geweest zonder de CVP (de toenmalige CD&V). Er werd dan ook heel moeilijk gedaan over campagnes over het condoom als preventiemiddel tegen besmetting met hiv, want er kwam een enorme weerstand vanuit die katholieke hoek.

We werden langzaamaan bang voor een repressie of een backlash, maar als ik er nu vandaag op terugkijk, besef ik maar al te goed dat er veel mensen bereid zijn om te proberen om anderen te helpen en te beschermen.

Paniekreacties versterkten misvattingen

Wanneer er een nieuwe, onbekende ziekte opduikt, kakelen mensen paniekerig door elkaar, maar er komen toch altijd nieuwe inzichten en mogelijkheden naar boven. Dat veroordelen komt vaak door angst. Je wordt geconfronteerd met een nieuwe ziekte en weet niet hoe ze voorkomen of behandeld kan worden. Dat creëert altijd grote onrust. Mensen worden bang, denken aan complottheorieën, zoeken naar een schuldige om met een vingertje naar te wijzen… En ja, als het dan om een ziekte gaat die geassocieerd wordt met seks of homoseksualiteit… dan is het hek helemaal van de dam en komen er vooroordelen van alle kanten.

Voor de kerk, bijvoorbeeld, leek de uitbraak van de aidsepidemie wel een vrijkaart om homoseksualiteit als een grote zonde te bestempelen. Er waren veel mensen die het op die manier zagen. Het stond volgens de kerk in de Bijbel geschreven, dat homoseksualiteit iets verachtelijks was. Een kwaal die verholpen moest worden. Was/deed je het toch, dan zou je gestraft worden door God… met een hiv-besmetting.

Gelukkig maar, denk ik dan, dat zo veel mensen in de jaren tachtig zo nuchter en verstandig waren om te beseffen dat dit volkomen fout was. Gelukkig maar, ook, dat de jaren tachtig zich in zekere zin lieten kenmerken door vooruitstrevendheid en solidariteit. En uiteindelijk heeft een groot deel van de maatschappij gereageerd op een manier die toch zeker zinvol was. De kerk is sindsdien beginnen versplinteren, haar reactie op de epidemie was – als ik het zo mag zeggen – objectief verkeerd.

Samen aids bestrijden

Vanuit mijn verontwaardiging over de reactie van sommigen in de maatschappij, heb ik toen besloten mijn carrière als huisarts opzij te zetten en mijn leven aan aidsactivisme te gaan wijden. Ik had het gevoel dat ik iets moest doen. Daarom zette ik in ’86 zette mijn huisartsenpraktijk in Ukkel stop en startte ik mijn literaire carrière en activisme.

Ik merkte dat er – ondanks de vele vooroordelen in de maatschappij – steeds meer een gevoel van solidariteit kwam, een gevoel dat er iets gedaan moest worden, omdat we mensen zagen sterven. Jonge en oude, intelligente, mooie mensen. Het is niet zo dat slachtoffers stierven als vliegen, maar het voelde toch wel een beetje rampzalig aan om zo veel zieken op korte termijn achteruit te zien gaan, zonder dat ze behandeld konden worden.

We wisten ook niet dat er zo snel een behandeling zou zijn, we wisten niet dat het – wat betreft de homo-emancipatie – eigenlijk de goede kant uitging, maar de maatschappelijke omwenteling heeft zich snel voltrokken, onvoorzien snel, mede dankzij de grote solidariteit die er toen ook onder de mensen is ontstaan. Scholen werden bezocht om te kunnen praten over bijvoorbeeld condoomgebruik, vrijwilligers zetten zich in opdat mensen die besmet werden met hiv meer begrip kregen, de wetenschap zocht steeds verder… en zo werd aids in de jaren negentig een behandelbare ziekte, eentje waar je mee kon leren leven. Misschien een beetje vergelijkbaar met de COVID-pandemie.

Verteld door Peter van Breusegem. Geschreven door Hanna Brems.

Bronnen en nuttige links

Foto: uit een tv-spot op de BRT (1987). Bron: vrt.nws.

Rasnick, D. (n.d.). The chemical bases of the various AIDS epidemics: recreational drugs, anti-viral chemotherapy and malnutrition. PubMed. Geraadpleegd op 26 November 2023 via https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/12799487/

Catechismus van de Katholieke Kerk, geraadpleegd op 9 december 2023 via https://rkdocumenten.nl/toondocument/1-catechismus-van-de-katholieke-kerk-nl/?systeemnum=1-2751

Artikel vrt nws (november 2019). Geraadpleegd op 9 december 2023 via https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2019/11/29/wereldaidsdag-evolutie-van-dodelijke-ziekte-tot-chronische-aand/

Lees meer over de patiënten van dr. Peter van Breusegem: https://dirkvanbabylon.com/category/uit-het-leven-van-een-arts/

---