Heelalharmonie

Rondeau

De kosmos spiegelt de muziek der sferen,
Zoals de Griekse wijsgeren beweren.
Ze zien in planetaire harmonie
De weergaloze scheppingssymfonie,
Waarin patronen muzikaal weerkeren.

Wie heeft dat wonder kunnen componeren?
Dat wij nog elke dag analyseren
Met twijfel, achterdocht of ironie:
De kosmos.

Wie kan het ordeloze zwerk bezweren,
Belezen en beheren en het lot bescheren?
De regelmaat in de kakofonie
Daar in die antieke kosmogonie
Daar kunnen we vandaag nog steeds van leren.
De kosmos.

Begripsgeschiedenis

Muziek en wiskunde

Het woord harmonie hebben Nederlands, Duits, Frans en Engels gemeenschappelijk. Het is dan ook ouder dan deze talen. We hebben het immers aan de oude Grieken te danken. Reeds in de zesde eeuw voor Christus zag Pythagoras in de kosmos, die op het eerste gezicht wanordelijk voorkomt, toch vormen en patronen terugkeren, die de geest treffen omdat ze aangenaam of evenwichtig zijn.

Van nature uit wordt de mens aangetrokken door wat welluidend of goed gevormd is. Voor een goed begrip moeten we weten dat Pythagoras behalve filosoof ook muzikant en wiskundige was. Het is bij uitstek in de wiskunde en de muziek dat zijn gedachtegoed altijd blijven leven is. Muziek is gebaseerd op wiskunde, terwijl de wiskunde op zich muziek kan voortbrengen.

Sommige tonen verhouden zich tot elkaar op een welluidende manier en we spreken van akkoorden. Andere tonen horen niet bij elkaar. Ze worden het niet eens en klinken dissonant. Sommige klanken trekken elkaar aan, andere botsen tegen elkaar. Het heelal is gebouwd op wetten van aantrekking en afstoting.

De lichamen die zich in het ijle voortbewegen gehoorzamen natuurkundige wetten. Die wetten zijn gegeven, maar niet neergeschreven totdat we ze ontsluieren. Wij de mens. De grondslag van de harmonie der sferen is in cijfers te vatten. In de getallenleer om precies te zijn. In de juiste verhoudingen tussen cijfers, zoals in de gulden snede, die de perfecte verhouding van een rechthoek weergeeft.
Vandaag de dag is het woord harmonie in een aantal gebieden gedeeltelijk zijn glans verloren. In de natuurwetenschappen is het geleidelijk vervangen door begrippen als symmetrie, heelheid, systeem, structuurorde en dergelijke meer.

Harmonie is wel nog van betekenis als heuristisch principe als het gaat om de grondslag van ons streven, naar structuurwetten te zoeken in de veelheid van waarnemingen die we doen. ‘Heuristisch’ verwijst naar de wetenschappelijke strategie om problemen systematisch op te lossen en dingen methodisch te ontdekken. Wanneer we harmonie bespeuren, zijn we het op het spoor van een kosmische wet.

Evolutie

Menswetenschappen

Wanneer we harmonie ontdekken in de werkelijkheid die ons omgeeft, die vaak chaotisch en ondoorgrondelijk is, dan komen we op het spoor van een wet of een regelmaat die ons helpt onze omgeving en onszelf te doorgronden. Dat is nuttig en nodig om onze omgeving te beheersen, te controleren en te onderwerpen. Het zoeken naar harmonie kan in de wetenschap een methode zijn om patronen te herkennen en in kaart te brengen, maar het kan ook een doel op zich vormen, waarbij we het gebied van de kunst betreden.

De wetenschap houdt zich met de natuurlijke werkelijkheid bezig, de kunst met de kunstmatige – virtuele – werkelijkheid, om met Goethe te spreken. In de theorie van de natuurwetenschappen nagenoeg nutteloos geworden, speelt het begrip harmonie nog steeds een belangrijke rol in die wetenschappen die zich bezighouden met de wisselwerking tussen subject en object en de dialectiek tussen subjecten.
Daar zijn waarden en normen belangrijke factoren die de uitkomst van allerlei processen kunnen beïnvloeden, tussen of onder mensen. Daarmee is aangegeven dat het concept van harmonie zijn volle betekenis heeft behouden in de esthetiek van verschillende kunsten zoals muziek, architectuur en schilderkunst. Zelfs als hedendaagse kunstenaars de disharmonie opzoeken, verwijzen ze nog naar een harmonie die ze oproepen door haar te ontkennen.

Ook in de pedagogie en de psychologie is er sprake van harmonische en disharmonische persoonlijkheidsontwikkeling. Zo kunnen we in onze eigen tijd vaak vaststellen dat pubers en adolescenten zich ongelijkmatig ontwikkelen. Intellectueel worden ze sterk gestimuleerd in de schoolomgeving. De studies duren steeds langer en van de studenten wordt steeds meer gevraagd. De emotionele ontwikkeling daarentegen, stokt en laat vaak te wensen over.

Doordat de adolescentie langer duurt, gemeten in aantal studiejaren, verloopt de ontwikkeling van de zelfstandigheid vertraagd. Daar kun je in extreme gevallen van disharmonie spreken en dat kan slecht uitpakken voor de jongere in kwestie. Als het zich verderzet in de volwassenheid kunnen de negatieve gevolgen zich opstapelen.

Hamvraag

Besluit

De vraag wordt dan hoe de mens in de kosmos ingrijpt. Dat verloopt niet altijd even harmonisch, om een understatement te gebruiken. Kan ons gedrag de harmonie vergroten in plaats van de chaos aan te wakkeren? Dat is de vraag die we ons moeten stellen.

Het is wellicht op zich al voordelig, in termen van levensstrategie, naar de eigen persoonlijke harmonie te streven, in de hoop zelf harmonisch te worden. Bewijzen dat het werkt, kan ik niet. Het is meer iets wat ik samen met de oude Grieken geloof. Op zoek gaan naar de welluidendheid in de samenklank, om muziektermen te gebruiken, waarbij elk onderdeel van een geheel zijn plaats inneemt, zodat de onderdelen elkaar bevruchten en ondersteunen, en het geheel meer wordt dan de delen.
Dat moet het doel zijn en daar kun jij je op inrichten. Dat kun je om te beginnen voor jezelf al doen. Als het lukt, kun je het ook naar de omgeving doortrekken. Als iedereen eerst eens zou zorgen voor harmonie in de eigen bovenkamer, om vervolgens ook in de buitenwereld naar meer samenhang te streven, dan zouden we wellicht geleidelijk kunnen komen naar de ideale samenleving die ons voor ogen zweeft, maar die in de dagelijkse werkelijkheid nog niet gerealiseerd is.

« Là, tout n’est qu’ordre et beauté, luxe, calme et volupté » om Baudelaire te citeren. “Daar waar alles niets dan orde en schoonheid, luxe, rust en zinnelijkheid is.” Daar zijn we heden ten dage ver van verwijderd, maar dat mag ons streven niet beletten om de wereld elk op zijn manier beter te maken.
Als we een gezamenlijk streefdoel moeten kiezen, laten we dan de harmonie nemen.

Links

• http://www.levendegedachten.nl/filosofie/pythagoras-harmonie-der-sferen.htm
• https://de.wikipedia.org/wiki/Harmonie

Sonnet

Tweespalt, twist en tweedracht, zo acuut als chronisch.
Oorlog en krijg. We zijn ten diepste geblameerd.
De mensheid raakt het wellicht nooit verleerd.
We klinken zo stilaan verbitterd en ironisch.

De atmosfeer geladen en de toon draconisch,
Maar goed bekijken we het ook eens omgekeerd.
Misschien hebben we niet voldoende geprobeerd
En wordt het net daarom dat beetje disharmonisch.

Wij dromen van een ongeziene utopie.
Een aangename maatschappij zweeft ons voor ogen.
Zij zeilt daar als een wolk, kijkt allen toe en zie!

Dan komt een tijd van achtzaamheid en mededogen,
Het tijdperk van de geestelijke harmonie.
En vrolijk werkeloze klinisch psychologen.