Masker

De schminkkamer

Rondeau

Het masker waardoor ik mezelf tegenkom:

Ontdaan van mezelf en al mijn eigendom.

Wie zou zijn gebreken niet willen maskeren?

En sproeten en moedervlekken weg grimeren,

En rimpels verhullen van de ouderdom.

Een afneembaar voorwerp dat stemloos en stom,

Daar werkeloos hangt, en dat onder het mom,

Een leegte bergt die zich niet laat maquilleren.

Het masker!

Dat met holle ogen me aankeek weerom.

Terwijl een kille huivering me beklom,

De neiging me met een laag schmink in te smeren.

Om in een theaterpersoon te verkeren,

Met laaiend publiek in de stalles alom.

Het masker.

1. Gemaskerd bal

Ten Geleide

Zo maar een gedachte die bij me opkwam, tijdens het schrijven van deze bijdrage, nog wel in het Frans: « On vit sa tragédie, puis on la voit, mais on ne s’en libère que quand on a vu la tragédie des autres. On trouvera toujours une souffrance plus large, ou plus profonde que la nôtre. »

Vrij vertaald: We leven elk onze eigen tragedie en we krijgen daar dan hopelijk met de tijd een zicht op, maar je kunt er je pas van bevrijden nadat je de tragedie van de anderen hebt waargenomen. We zullen altijd wel een lijden vinden dat groter of dieper is dan het onze.

“Maskers, ze worden sinds mensenheugenis om verschillende redenen gedragen,” aldus Olivier van Renswoude, “van de struikrovers die tijdens hun bezigheden niet herkend wilden worden, tot de edele krijgers die met een uitdrukkingsloos kunstgelaat hun gezicht beschermden en hun vijanden op het slagveld de stuipen op het lijf joegen.”

In normale tijden is het masker een attribuut van rovers en dieven, behalve tijdens feestelijkheden zoals carnaval en Halloween. Iedereen van ons draagt de hele tijd een masker tijdens de sociale interacties waar we onszelf noodgedwongen aan blootstellen. Wat zijn wij anders dan de opeenvolging van verschillende maskers? Zit er daaronder niets dat altijd hetzelfde blijft?

De persoon valt niet samen met de persoonlijkheid. Het is ook een personage. We zullen beginnen in de sacrale sfeer van het Grieks en Romeins theater, met zijn dramatische vermommingen, waar het woord ‘persona’ of ‘persoon’ vandaan komt.

Het menselijk bewustzijn is gebonden aan een functionerend lichaam. Iedereen is in het zijne of het hare opgesloten. Het is ondenkbaar dat we het bewustzijn van de ene persoon op de andere kunnen overplanten. Ook niet van de mens op de machine. Dat zal nooit lukken. De menselijke persoon is een eenheid. Daar wil ik graag in geloven, ondanks alle science fiction literatuur.

In het Latijn betekent ‘larva’ zowel ‘masker’ als ‘spook.’ Een insectenlarve wordt wel eens een masker genoemd. Het masker is de larve van de persoonlijkheid. Een gesprek van persoon tot persoon is niets anders dan een gesprek van masker tot masker. Zo grijpen onze mombakkesen in elkaar.

2. Vermomming

Maskerade

Maskers werden al in antieke tijden niet alleen op de planken van het theater gedragen, maar ook in optochten of religieuze ceremonieën, vaak met een demonisch uitzicht dat bovennatuurlijke wezens of gestorven medemensen vertolkte. Ze gaven gestalte aan de boze geesten en de weerkerende doden die ons met verhalen vol schaamte en schuld aanspreken.

Wij zijn te rade gegaan in de woordenboeken en encyclopedieën die heden ten dage gratis online raadpleegbaar zijn. Wat Van Dale niet gebruikt als verklaringsterm voor het lemma ‘masker’ is het woord ‘vermomming,’ of het ‘mom.’ In de uitdrukking ‘onder het mom van’. Eigenaardig. Andere woordenboeken zien het synoniem wel.

Volgens Van Dale online is mas·ker (het; o; meervoud: maskers) hetzij een bedekking van het gezicht om dit onherkenbaar te maken, hetzij een beschermende bedekking voor het gezicht, zoals in een gasmasker, of ook een schoonheidsmasker dat een laagje op het gezicht aangebrachte cosmetische middelen betreft.

Wikipedia geeft een bruikbare, maar onelegante definitie: “Een masker is een voorwerp of een laag van een bepaald materiaal, dat ertoe dient het gezicht tijdelijk geheel of gedeeltelijk te bedekken, met het oog op vermomming, opsmuk, medisch preventieve of therapeutische bescherming of behandeling, of met het oog op de uitdrukking van rang, stand of hoedanigheid, van gevoelens, van autoriteit, van een fictief of echt figuur of, meer algemeen, van eigenschappen die eigen of aangenomen zijn.”

Het is een hele mondvol en er komt veel aan bod, maar het theater komt niet ter sprake. We leren wel dat een masker zich onderscheidt van de sluier en van louter make-up. Een masker is meestal in één stuk afneembaar in tegenstelling tot schmink.

Het Latijnse woord ‘persona’ betekent oorspronkelijk (theater-)masker. Op de planken komt een bepaald masker overeen met een bepaald personage. Het woord ‘persoon’ zoals wij dat kennen, stamt dus af van een woord dat oorspronkelijk een vermomming betekende en bij uitbreiding het personage dat het tot uitdrukking brengt. De persoonlijkheid van de acteur verdwijnt en het karakter van het personage treedt op de voorgrond.

3. Maskerade

Persoonsgebonden

Voor ons vandaag betekent het woord ‘persoon’ de “totale bepaling van het zelf, ten aanzien van de andere”. Een krasse definitie, die ik ergens las, ik weet niet meer bij wie. Abstractie gemaakt van het begrip rechtspersoon, is een persoon altijd een mens, wat mij betreft, en elke mens is lichamelijk. Er zit altijd een mens achter het masker.

Wellicht zijn er degenen die denken dat hun hond of hun kat, of bijvoorbeeld ook hun auto, een persoonlijkheid bezitten en bijgevolg een persoon vormen, maar ik doe daar niet aan mee, en ik wil daar strikt in zijn. Een persoon is een menselijk wezen. Al de rest is personage. Enkel masker. Wij zijn onze medemens eindeloos meer eerbied en ontzag verschuldigd dan enig dier of toestel.

We gaan de woorden, mens, individu en persoon bewust door elkaar gebruiken. Een individu is een persoon in de oorspronkelijke betekenis van iets dat niet deelbaar is. Elke mens is een persoon en elke persoon is een mens. Dat dient elkaar volledig te dekken in een humanistisch perspectief dat de mens een eigen plaats in het heelal toekent.

Aangezien elke persoon zijn eigen persoonlijkheid bezit, die uniek is, en die gedeeld noch vermenigvuldigd kan worden, vormt elk individu ook een identiteit, wat tevens een rechtsbegrip is. De mens bestaat uit een levend lichaam, bewoond door een bewustzijn dat in staat is keuzes te maken.

Dat lichaam van ons kan vanbuiten uit door de anderen en vanbinnen in door onszelf waargenomen worden. We staan bloot aan de blik van de anderen. De indruk die we maken, kunnen we op allerlei manieren beïnvloeden, door onze mimiek, houding, kledij en attributen, waaronder het masker een bijzondere plaats inneemt.

Het masker verhult en onthult. Het verhult de identiteit van de drager, tijdens het dragen, en het onthult welk personage het vertolkt. Dat verhullen grijpt niet altijd plaats, want de meeste uren van zijn bestaan staat of hangt het masker ergens, en dan verhult het op zijn best een leegte. Desondanks gaat ook een ongedragen masker door met vertolken, zolang het zichtbaar is. Het drukt altijd iets uit.

4.Knuppelende apotheker

Heeft u het avontuur gehoord van de Gentse apotheker?

De tweede keer het slachtoffer van een overval?

Een boef met slagersmes vermomd voor carnaval,

Komt nogmaals voor de kas. De goede man wordt bleker.

De apotheker heeft geleerd van voetbalbeker:

Hij heeft een baseball bat en zwaait hem naar de bal,

Een reuzenzwaai. De schedel splijt met droge knal.

Eén uithaal en de apotheek was zegezeker.

De rechtbank nam na enig heen en weer gehuppel,

Besluit dat dit gebeurde onder hoge dwang.

De overvaller was de spreekwoordelijke druppel,

En kreeg in het gezicht zijn eigen boemerang.

De kleine neringdoende zwaaiend met zijn knuppel

Is vrijgesproken met gejuich en jubelzang.

5. Rollenspel

Speelplezier

“De wereld is een schouwtoneel, elk speelt zijn rol, elk krijgt zijn deel,” om het met de woorden van Joost van den Vondel (1587-1679) te zeggen.

Het masker is het waarneembare gelaat van het personage tijdens het spelen. Je kunt blijven steken in de magie van het theater, als onderdeel van het publiek en dat mag, maar je kunt ook proberen voorbij de maskers en de illusietechnieken te kijken om te zien wat eronder zit. Bij elke rol past een masker, en elk masker kan maar een bepaalde rol spelen. Het personage hangt af van het masker, dat niet alleen een buitenkant, maar ook een binnenkant heeft.

Aangezien een acteur meerdere maskers kan dragen, en een masker door verschillende acteurs gebruikt kan worden, vallen persoon en personage niet samen. Het kan zelfs gebeuren dat een masker een ander masker bedekt. Of iets heel anders. Toch gaan wij er onbewust van uit dat er in elke persoon een continuïteit steekt die het dragen van maskers overstijgt.

Wij geloven graag dat de persoonlijkheid op vaste grond berust, wat maakt dat we morgen nog dezelfde zijn als gisteren. Maar is dat wel zo? Plutarchus beschrijft in zijn ‘Theseus’ het schip van de titelheld, waarvan alle onderdelen in de loop van de tijd vervangen zijn. De vraag hierbij is nu of dit schip nog hetzelfde schip is als het oorspronkelijk was.

Spontaan zou men geneigd zijn te zeggen dat dit nog steeds hetzelfde schip is, maar als (praktisch) alle onderdelen inmiddels veranderd zijn, wordt dit problematisch. Niets is immers hetzelfde gebleven. De Engelse filosoof Thomas Hobbes (1588 – 1679) doet er nog een schepje bovenop: wat als iemand de oorspronkelijke onderdelen terug bij elkaar zoekt en er het schip mee reconstrueert. Is dat schip dan niet het schip van Theseus? Dan zijn er echter twee schepen van Theseus, wat absurd is.

Zijn landgenoot John Locke (1632 – 1704) trekt deze paradox, van het schip van Theseus, door naar de paradox van de mens zelf. Ons lichaam verandert immers de hele tijd. We drinken de hele tijd water terwijl we ander water weer uitplassen. We ademen in en uit, en onze huid schilfert af en vernieuwt de hele tijd zichzelf. Wat maakt dat een mens immer dezelfde blijft, zelfs als zijn hele lichaam in de loop van de tijd veranderd is?

6. Binnenwereld

Inwendige mens

Is het lichaam zelf dan ook geen masker dat weliswaar niet afneembaar is, maar dat zichzelf wel constant vernieuwt.? Is het niet ons lichaam dat verandert en het masker dat hetzelfde blijft?

Daaronder, vanbinnen, achter het masker zit ook een bewustzijn, het vermogen te ervaren en waar te nemen. Aan de binnenkant van het masker schuilt een wil die waarneemt. Het masker is de interface, mag je wel met een computerterm zeggen, tussen de persoon en het publiek, tussen het ik en de anderen. Of omgekeerd. Het masker vormt de grens tussen binnen en buiten.

We ontwaren niet alleen de buitenwereld, maar ook onze binnenkant, aangezien we allemaal een lichaam zijn. We nemen onszelf waar van binnenuit. Daar waar onze vijf komma zes zintuigen ons helpen de buitenwereld te ontcijferen, hebben we in het inwendige van ons lichaam een uitgebreide bekabeling zitten die ons op de hoogte houdt van de toestand van onze onderdelen.

In een lichaam gebeurt steeds van alles. Je krijgt honger of dorst, je moet naar het toilet. Je ruikt wat, of je krijgt hartkloppingen. Altijd is er wat aan de hand, en dat komt omdat ons lichaam een bezig beestje is. Ademhaling, bloedsomloop, spijsvertering, uitscheiding. Het houdt niet op, tot het gedaan is en dan ben je dood.

We hebben allemaal een stel hersenen en daar is het dat de bewustzijnsprocessen zich afspelen. Beroof de hersenen drie minuten van zuurstof en het is voorgoed gedaan met het bewustzijn. Het leven hangt elke dag aan een zijden draad. We hebben allemaal maar een lichaam en een stel hersenen. Je kunt dat niet verdubbelen of halveren. Het is alles of niets. Het lichaam en bewustzijn vallen samen en ze doen dat op elk moment van de dag.

Een deel van de dag valt het bewustzijn stil tijdens de slaap, maar het lichaam gaat door met zijn processen. Het bewustzijn is niet continu, het lichaam is dat wel. Het moet dat wel zijn, anders is het gedaan. Tot zolang kunnen we onszelf vernieuwen en zo vaak we willen van masker en van rol veranderen.

Het bewustzijn heeft een geheugen en dat is een bron van inwendige waarneming die ons op een zeer bijzondere wijze kan overweldigen.

7. Driehoeken

Bewustzijn Lichaam Buitenwereld

Wij reageren emotioneel op de prikkels die we elke dag van buiten of van binnen op ons afgevuurd krijgen. Elke emotie gaat gepaard met een lichamelijke gewaarwording. Sommige jagen het bloed naar het gezicht, andere doen ons vredig en heilzaam voelen, of we sidderen van angst of schuldbesef.

Het bewustzijn is onderhevig aan emoties ­– gewaarwordingen – die ook een lichamelijk aspect hebben. Emoties spelen zich niet alleen in de geest, maar vooral in het lichaam af. We moeten elke dag met de gewaarwordingen van buitenaf en met de gevoelens van binnenin afrekenen.

We zijn ons bewust van die buitenwereld omdat we hem waarnemen via onze zintuigen. Die ook weer lichamelijk en subjectief bepaald zijn. Het werkt goed samen als het hele lichaam gezond is en goed functioneert.  Dan kunnen we de wereld niet alleen ontdekken, waarnemen en ervaren, maar er ook op ingrijpen, door handelend op te treden en veranderingen naar wens in de omgeving aan te brengen.

Je zult wel moeten, want je moet eten en drinken, en iemand moet daarvoor zorgen. Je moet dus hoe dan ook onder de mensen komen, zoals dat heet. Moet je maar kijken, hoe je er uitziet. Wij meten ons een personage aan. Onze kleren geven het weg, wie we zijn. We dragen daarbij in onze wereld van vandaag geen aangezichtsmasker, maar het scheelt niet veel.

Zoals elke vorm van kledij is het masker een instrument om te onthullen wat ik onthuld wil zien, en te verhullen wat ik niet wil tonen, of om op zijn minst, mezelf op zulke wijze te tonen, dat ik mag hopen dat de anderen mij voor datgene nemen, wat ik zou wensen dat ze doen.

Het komt erop aan dat mijn masker hen vertelt, hoe zij mij moeten zien, zonder mijn ware gelaat te tonen, want de hoop is dat de blik van de ander ophoudt bij het masker. Het masker is gemaakt om gezien te worden, want het is ook wat de ander ziet: ons maskeren bij uitbreiding onze klederdracht. Hoe wij ons aan anderen aanbieden, is van meet af aan een visueel gebeuren.

De blik is onmiddellijk in zijn totaliteit. We zien de anderen met hun kledij, of hun masker en we reageren daar meteen op, nog voordat we de gelegenheid hebben gekregen om erover na te denken.

8. Verraad

Hoor!

De andere zintuigen doen natuurlijk ook mee: we horen de ander, meer bepaald zijn stem. We ruiken hem, en we kunnen hem of haar aanraken, maar om dat te doen moet je al een stuk dichterbij komen, terwijl de blik ons van ver weg al informeert. De eerste indruk is van doorslaggevend belang.

Behalve ogen om te kijken hebben we ook oren om te luisteren. De acteur houdt ons een masker voor, in de hoop dat de magie van het theater mag plaatsgrijpen, maar het is altijd de stem die de gemaskerde verraadt. De stomme film en de mime daargelaten is de spraak, en de gebruikte taal, een nagenoeg onmisbaar instrument om het schouwspel te vertolken.

Iedereen heeft een uniek spraakorgaan, dat even herkenbaar is als een gelaat, en dat bijgevolg rechtstreeks naar een identiteit verwijst. Een stem die je kent, zelfs als je de woorden niet kunt verstaan, roept onmiddellijk een naam en een gezicht op uit het geheugen. De stem wordt door het bewustzijn bediend met het woord.

De stem is een herkenbaar orgaan dat de persoon, als we die kennen, meteen vereenzelvigt. Het gaat niet alleen om het timbre, maar ook de frasering, de woordkeus, de intonatie die meestal snel de identiteit van de spreker weergeven voor iemand die hem of haar kent.

Elk verhaal, of het nu om een tragedie of komedie gaat, is een opeenvolging van spanningen tussen drie polen, die voortdurend wisselen, wat het drama vooruit drijft. Tussen het bewustzijn, het lichaam en de buitenwereld bestaat een tragische triangel of in andere termen een dramatische driehoek.

De oorspronkelijke dramatische driehoek is die tussen het ik, de acteur en het publiek, waarvan ik deel uitmaak. Maar er is ook een andere, minder zichtbare driehoek denkbaar, die tussen publiek, acteur en personage. De acteur kan zich onzichtbaar maken, maar het is veel gemakkelijker het gezicht te verhullen dan de stem te maskeren.

Het bewustzijn zit opgesloten in een lichaam dat zijn eigen eisen stelt, en dat lichaam is gevat in een samenleving, met anderen die ook over een lichaam en een wil beschikken.

9. Clown

Schmink

We overleven in de sociale jungle dankzij de rollen die we spelen en de maskers die we de hele tijd onbewust opzetten. De buitenwereld dringt de hele tijd in ons lichaam door via de zintuigen, de ademhaling, de spijsvertering. De innerlijke ruimte waarbinnen ons bewustzijn is opgesloten, is desondanks peilloos in al zijn diepte.

Er is immers geen grens gesteld aan de inwendige ontwikkeling van de ziel, die zich afspeelt in een bovennatuurlijke omgeving, tenminste voor degenen die de weg willen gaan die het mogelijk maakt de dagelijkse realiteit te overstijgen.

Een clown draagt geen masker, maar maquillage, of met een ander woord schmink. Of noem het grime. In tegenstelling met een masker neemt die de mimiek niet weg. Schmink kun je niet naar believen af- en opzetten. Je moet het aanbrengen, en weer afschminken. Dat is bewerkelijker dan een masker. Je kunt een masker zelfs op de planken afnemen of voor een ander verruilen, wat moeilijker is met maquillage.

Een clown kan op de bühne zijn masker niet laten vallen, want dan is het afgelopen en gaat het personage verloren. Wat niet wegneemt dat maquillage en masker een en ander gemeen hebben. Ook een clown zet dingen op, zoals de rode neus. Je kunt natuurlijk altijd een clownsmasker dragen, want die bestaan ook, of een Venetiaans masker met afhangende druiven eromheen. Zwijgende gemaskerde verschijningen die zich per gondel verplaatsen. Het masker moet deel uitmaken van de vermomming zodat de som liefst meer is dan de som van de delen.

Het afpellende schoonheidsmasker van de cosmetische industrie is een geval apart. De bedoeling is dat je het aanbrengt, en weer wegneemt, het liefst zonder dat iemand, behalve onze intieme huisgenoten, er iets van merkt. Dit is geen masker dat gezien wil worden, maar stil verdwijnt.  Het is een middel om de dode aanhangsels van de huid weg te nemen en deze grondig schoon te maken. Het voegt niets toe, maar het neemt de onzuiverheden weg, zodat het gelaat in al zijn gladde naaktheid kan verschijnen. Als het iets toevoegt, dan alleen wat olie en water, dat de huid vocht-bevattend of gehydrateerd voorkomt, wat aantrekkelijker is dan een droge, schilferende hoornlaag.

10. Mascara

Zwarte Piet

Een eigenaardig synoniem van masker is ‘schiebaart,’ dat niet door de spellingcontrole wordt aanvaard. Het betekent masker of geschonden gezicht, komt voor tussen 1901 en 1925, en komt vermoedelijk van hoogduits ‘schieben’, heimelijk en snel bewegen.

Via tronie komen we bij andere grappige woorden terecht zoals facie, fieselemie en ponem. Of kanis. De etymologie van het woord masker zelf is ook uiterst boeiend als we Olivier van Renswoude mogen geloven, zie https://taaldacht.nl/2016/10/04/roet-maskers-en-geesten/.

Het gebruik om zich als spook voor te doen met een zwart gesmeerd gezicht is wellicht van alle tijden en alle plaatsen, tenminste onder de lichtgekleurde bevolkingen. Om maar te zeggen dat het woord ‘masker’ op een of andere manier in veel oude talen terug te vinden is, zelfs in het Baskisch dat voor taalkundigen toch een uitzonderingspositie inneemt.

Het masker van de armen is het roet. Een van de meest eenvoudige manieren om zich te vermommen bij de blanke volkeren was het aangezicht zwart maken met klei, grafiet of asresten, daar waar ze in Zwart Afrika witte producten zouden kunnen verkiezen, om de gewenste dramatische indruk te maken.

Het woord masker heeft zowel Spaanse als Italiaanse wortels. Uit het Spaans ontlenen we het woord mascara, dat met masker verwant is, maar dat vandaag voor ons iets anders betekent. Vandaag gebruiken we dat voor het zwart maken van de oogleden, maar oorspronkelijk betekende dat in het Spaans ‘zwartsel of roet’.

In het Arabisch, als taal nog lang aanwezig op het Iberische schiereiland nadat het door de katholieke vorsten werd verenigd, betekent  masḵara ‘potsenmaker, kop van jut, voorwerp van spot’ (van saḵira ‘lachen, schofferen, bespotten’).

De andere wortel van ons woord masker is het Italiaanse maschera dat rond 1350 verschijnt, terwijl er rond 1192 al een r-loze vorm mascha opduikt. Bovendien verschijnt er in Latijnse geschriften uit Engeland al rond 680 de vorm masca en rond 725 een mannelijke vorm mascus. We ontlenen deze kennis aan Olivier van Renswoude die helemaal terug naar een edict van de Longobarden in 643 gaat.

11. Argot

Maquillage

Via latere Latijnse geschriften komt hij masca weer tegen in de betekenis ‘boze geest, vrouwelijk nachtspook’. Wat meer bepaald ‘masker’ betreft, vinden we in de Lage Landen nog lang na de Middeleeuwen woorden, zoals masscher, masschel in de betekenissen ‘vlek, plek op de huid’ en ‘zwart smeersel, schoensmeer’. In het zuiden verwijst masscher tevens naar een graanziekte die anders ook wel het zwart of brand is geheten.

In het negentiende-eeuwse West-Vlaams betekent masscher zowel ‘masker’ als ‘rookzwart’ en het daarvan afgeleide masscheren zowel ‘een masker dragen’ als ‘het zwart maken met rookzwart’. Er is ook een woord talamascas geweest dat in het Oud-picardisch talemaschier is geworden, met de betekenis ‘het gezicht zwart smeren’.

Talemasquier doet denken aan maquillage. Volgens een Franse bron komt ‘maquiller’ al in 1815 voor. Het is afgeleid, met behulp van het suffix ‘-iller’, van een ander oud Picardisch werkwoord ‘maquier’ dat zelf ontleend zou zijn van het Nederlandse woord ‘maken’.

Het woord ‘maquilleren’ wordt in het Bargoens gebruikt in de betekenis van ‘vervalsen’, zoals nu nog altijd voor het omkatten van auto’s, maar rond 1840 is het onder theaterlui reeds gebruikelijk als ze ‘grimeren’. In het moderne Frans is het nu een gewoon woord geworden voor make-up: « farder, enjoliver un visage ».

Dat brengt ons terug bij Van Renswoude die ook eens is gaan kijken waar het woord ‘grime’ vandaan komt. Net zoals in het geval van ‘masker’ zien we ook hier de overgang van roet en smeer naar de verbeelding van een boze geest. In het Middelnederlands betekent grīmen ‘zwart maken, bevuilen, bezoedelen’ en in het West-Vlaams grijm ‘rookzwart’.

Groningen en Drenthe kennen graimen, griemen voor ‘morsen, kliederen’ en het Engels heeft grime ‘roet, vuil’. Grímr’ is een bijnaam van Óðinn (bij ons bekend als Woedan, Woen, de naamgever van de woensdag). In het Oudengels betekent ‘gríma’ ‘spook of nachtmerrie’ en ook het Noord-Hollandse ‘grim’ betekent ‘spook’. We kennen nog altijd het bijvoeglijke naamwoord ‘grimmig’.

12. Van grime naar schmink

De macht van de beelden

Het Frans heeft het woord ‘grime’ aan het Germaans ontleend, maar wij zijn het in latere tijden weer bij de Fransen gaan halen als we grimeren in het theater bedoelen. De Duitsers kennen het woord ‘schmink.’ Dat is een ‘stof die men gebruikt om zichzelf er anders uit te laten zien dan men is’.

Schmink volgens een Duits lexicon is de “farbliche Gestaltung von Haut, Augen oder Gesicht.“ Moeilijk te vertalen. ‘De huid, ogen of het gezicht met kleuren vorm geven’. In de vijftiende eeuw wordt schmink in een oud Duits-Latijn vertalend woordenboek vertaald als ‘faciem coloribus polluere’, of het gezicht met kleuren bezoedelen.

Het woord schminken gaat terug op het late Middenhoogduits ‘smicken’ tot ‘smincken.’ De oorspronkelijke betekenis is vermoedelijk iets in de zin van smeren of uitstrijken. Het gaat ook nu nog om gekleurde smeerstoffen die van pas komen in de schminkkamer bij televisieopnames, of voor toneelspelers die er anders dan normaal willen uitzien.

Kinderen vinden het vaak heerlijk in pakweg een dier om-geschilderd te worden, tijdens feesten zoals carnaval of Halloween. Het kan ook een themafeestje zijn. Cowboy en indiaan bijvoorbeeld, of piraten. Dat kind zit nog altijd in elk van ons. Van vele natuurvolkeren is bekend dat ze gekleurde smeersels gebruiken om zich mooier te maken tijdens rituele omstandigheden. Ze maken die zelf met behulp van aarde en water.

De aangebrande Duitse filmcoryfee Leni von Riefenstahl heeft daar in de jaren zeventig van de vorige eeuw een prachtig boek over uitgebracht dat ik ooit heb gekocht. Zie https://en.wikipedia.org/wiki/The_Last_of_the_Nuba. Bijzondere vrouw, die bijzondere dingen deed, maar helaas fout.

Ze wekt bewondering op, maar ze ergert ook. In de jaren dertig was ze wellicht de beste vrouwelijke cineaste ter wereld, maar omdat ze voor Hitler werkte, en daar later maar weinig spijt over betoonde, staat ze in een kwaad daglicht. Zie ook de prachtige tweedelige documentaire uit 1993: Die Macht der Bilder. (The Wonderful Horrible Life of Leni Riefenstahl.) 197 Min., Regie: Ray Müller.

13.Triumph der Bilder

Ontkenning

Als meisje beklom ze blootvoets de bergen, en tot voorbij de negentig zwom ze onderwater met luchtflessen. De “Triomf van de beelden” is de titel van de oorspronkelijke documentaire in het Duits. In Amerika is dat “The Wonderful Horrible Life of Leni Riefenstahl” geworden. Beide titels vatten, voor een ander publiek, heel goed samen, wat zich vervolgens ontvouwt tot een wonderlijk complex beeld van een ontembare en lichtjes griezelige vrouw.

De Duitse titel verwijst onomwonden naar wellicht haar bekendste filmwerk ‘Triumph des Willens,’ een compromisloos beeldverslag van het Neurenbergse Nazipartijcongres in 1934 dat ze kordaat en bewonderend in beeld brengt. Vandaar het debat, of ze alleen maar een propagandagenie was in dienst van een fascistisch regime, dat ze persoonlijk ook aankleefde, of toch ook een begenadigde kunstenares, wiens enige fout was dat ze haar stiel te goed kende.

De film volgt een biografisch parcours vanaf haar aanstalten als danseres en actrice in bergfilms, tot ze tijdens de aanvangsjaren van het naziregime in zo een heimatvehikel wordt opgemerkt door Hitler en Goebbels. We krijgen een kijk op de verbluffende productietechnieken die ze gebruikte voor haar “Triumph des Willens” en die andere grote film die ze maakte: “Olympia” uit 1938, een visueel verbluffende samenvatting van de Olympische spelen in Berlijn in 1936.

Later, na de oorlog, nadat ze door een rechtbank als een ‘medeloopster’ van het naziregime was ingekleurd, en met rust werd gelaten, was haar carrière als cineaste gebroken, maar ontwikkelde zij zich verder tot fotografe, antropologe en diepzeeduikster. Zo maakte ze succesvolle onderwaterreportages, en dat bleef ze doen tot voorbij de negentig. Ze stierf uiteindelijk, honderd en een jaar oud, in 2003.

Riefenstahl zelf verleende haar medewerking aan de documentaire maar de regisseur Ray Müller deinst er niet voor terug beide kanten van de zaak te belichten, als het gaat over haar bewondering voor het naziregime. Zij beweerde nooit lid van de partij geweest te zijn, en niets geweten te hebben van de Jodenvervolging, de holocaust of de genocide, terwijl er in de film aanwijzingen aan bod komen die sterk het tegendeel doen vermoeden.

Een mens blijft echter verbijsterd achter bij deze vrouw die zoveel tot stand heeft gebracht, en blijk gaf van een ontembare vastbeslotenheid.

14. Guy Fawkes

Masker

Een wit gezicht met een subtiele glimlach en rode wangen; een wijde snor die aan beide kanten naar boven krult en een dunne verticale baard. Een masker van Guy Fawkes is een eigen leven gaan leiden. Oorspronkelijk één van de krachten achter het buskruitkomplot, dat in 1605 een aanval met explosieven voorbereidde, gericht tegen James I en zijn Schotse hofhouding. Dit sprak zozeer tot de volksverbeelding dat de figuur uitgroeide tot volksvijand nummer een.

Elk jaar wordt op 5 november Guy Fawkes Night gevierd, ook bekend als Bonfire Night, gekenmerkt door vreugdevuren en vuurwerk, waarbij een stropop van Guy Fawkes in brand wordt gestoken.  Het Guy Fawkesmasker dat we nu kennen is een gestileerde afbeelding van illustrator en striptekenaar David Lloyd (1950), best bekend door de bestseller  uit 1982 “V for Vendetta”, met Alan Moore als scenarist.

Hiervan werd een populaire film gedraaid, onder dezelfde naam die in 2005 uitkwam. Het Guy Fawkes masker vormt een belangrijk attribuut in het verhaal en werd door het publiek geadopteerd voor allerlei andere doeleinden. Het werd een internet-meme op sites als 4chan en YouTube. Oorspronkelijk als een stokmannetje met de naam “Epic Fail Guy” die voortdurend mislukkingen beging en die al gauw met een Guy Fawkesmasker werd afgebeeld.

Het masker werd geassocieerd met de protesten van Project Chanology tegen de Scientologykerk in 2008 teneinde aan te tonen dat Scientology een “Epic Fail” was. Het werd nog populairder tijdens politieke protestacties, door groepen die zich tegen politici, banken en financiële instellingen afzetten, bijvoorbeeld de Occupybeweging

Terwijl ze het idee voor de strip aan het ontwikkelen waren schreef Lloyd een handgeschreven notitie waarop hij vroeg: “Waarom beelden we hem niet af als een wederopgestane Guy Fawkes, compleet met een van die papier-machémaskers, in een cape en met een conische hoed?” Moore zei dat door het idee van Lloyd “al de verschillende fragmenten in mijn hoofd opeens op hun plaats vielen, verenigd werden onder het enkele beeld van een Guy Fawkesmasker.”

Het masker werd het bestverkochte masker op Amazon.com met honderdduizenden verkochte exemplaren. Time Warner bezit de publicatierechten.

---