Interview met Olivier Lichtenberg – De Opkomst van een Mondiaal Humanisme

Interview met Olivier Lichtenberg – Over het boek “Val of Wedergeboorte van het Westen”

Vandaag bespreken we met Olivier Lichtenberg zijn nieuwste boek: Val of Wedergeboorte van het Westen: De Opkomst van een Mondiaal Humanisme. Olivier vertelt over zijn inspiratiebronnen en theorieën.

Olivier, uw achtergrond is behoorlijk interdisciplinair – taalkunde, economie en een onderwijsloopbaan in verschillende Aziatische landen… Hoe hebben deze ervaringen geleid tot het schrijven van dit boek?

Ik ben altijd gefascineerd geweest door grenzen – taal, cultuur, ideeën. Mijn studies in taal en economie waren belangrijk, maar mijn echte vorming vond plaats in Azië. Daar leefde ik in een wereld met waarden en prioriteiten die haaks stonden op het Europese denken waarmee ik was opgegroeid. Aanvankelijk keek ik vooral toe, paste ik me aan. Maar al snel bleef één vraag knagen: hoe konden twee beschavingen – Griekenland en China – die in dezelfde tijd begonnen, zich ontwikkelen tot zulke totaal verschillende manieren van denken, samenleven en economie bedrijven?

Die vraag liet me niet meer los. Ik ging op zoek naar antwoorden – niet alleen in geschiedenis of politiek, maar in de diepste structuren van het denken. Wat begon als een intuïtieve nieuwsgierigheid, groeide uit tot een onderzoek dat geen grenzen kende, noch tussen disciplines, noch tussen paradigma’s. Dit boek is de vrucht van die lange zoektocht.

Het centrale thema van het boek is de divergentie tussen oosterse en westerse epistemologieën. Waarom is die vraag vandaag zo cruciaal?

Het centrale thema van mijn boek is de uiteenlopende manier waarop Oost en West naar kennis en waarheid kijken. Dat klinkt abstract, maar het raakt de kern van alles. Hoe wij bepalen wat waar is, hoe we omgaan met tegenstrijdigheden, wat we betekenisvol vinden… dát vormt de basis voor ethiek, economie, politiek en zelfs voor hoe we emoties beleven.

We zien technologie of politieke structuren vaak als de motor van onze beschaving, maar ze zijn in feite slechts uitingen van diepere aannames. Het Westen bouwde zijn wereld op het idee van beheersing: beheersing over de natuur, over onzekerheid, over de tijd. Het Oosten daarentegen zocht eerder naar afstemming: leven in harmonie met natuurlijke ritmes, relationele ethiek en een cyclisch tijdsbesef.

Vandaag zitten we in mondiale crises: van klimaat tot cultuur, van sociale samenhang tot zingeving. Niet alleen onze systemen falen, ook de fundamenten waaruit ze zijn voortgekomen wankelen. Als we die diepere denkwijzen niet doorzien, lopen we het risico de verkeerde diagnose te stellen. Nog erger: we blijven dan dezelfde logica gebruiken die ons in deze crisis heeft gebracht.

In uw boek keren Heraclitus en Laozi terug als sleutelfiguren. Waarom juist deze twee denkers, en wat maakt hun visie op verandering zo relevant voor uw analyse?

Voor mij belichamen zij twee radicaal verschillende manieren om verandering te begrijpen. Heraclitus zag de wereld als een voortdurende stroom van tegenstellingen: alles is in beweging, en juist conflict schept nieuwe orde. Dat idee werd een hoeksteen van het westerse denken – een wereldbeeld waarin de werkelijkheid moet worden ontcijferd, bestreden en uiteindelijk beheerst.

Laozi kijkt daar heel anders naar. Voor hem is verandering geen strijd, maar een natuurlijk proces, een stroom waarin je meegaat in plaats van die te willen controleren. De Dao is geen systeem dat je beheerst, maar een pad dat je bewandelt.

Hun invloed reikt veel verder dan filosofie alleen – ze vormden ook de basis voor economieën, onderwijssystemen en politieke structuren. Het voelde bijna alsof zij zichzelf opdrongen als de twee oerkrachten van uiteenlopende denklijnen. Hun nalatenschap door de eeuwen heen volgen, was onvermijdelijk.

 

 

U noemt ook denkers als Leibniz, Paul Mus, McGilchrist en Tran Duc Thao. Hoe hebben zij uw onderzoek en werk beïnvloed?

Ik zie hen als bruggenbouwers. Het waren allemaal denkers die bestaande kaders durfden te doorbreken. Gottfried Willhelm Leibniz, bijvoorbeeld, was een van de weinige westerse filosofen die zich écht wilde verdiepen in de Chinese metafysica. Hij wilde niet alleen vergelijken, maar ervan leren. Zijn concept van de monaden (een volgens Leibniz ondeelbare, geestelijke bouwsteen van de werkelijkheid, die vanuit haar eigen perspectief het hele universum weerspiegelt) is al een stap richting een niet-lineair, niet-mechanisch wereldbeeld.

Paul Mus bracht diepgaande inzichten in de kosmologieën en kennisstructuren van Zuidoost-Azië. Tran Duc Thao probeerde het marxisme in gesprek te brengen met fenomenologie én met oosterse denktradities, waarmee hij liet zien dat zelfs het historisch materialisme moet worden herzien in het licht van culturele ervaring en geleefde structuren.

De Britse psychiater Iain McGilchrist bood mij dan weer een heel ander soort instrument: zijn onderzoek naar de hersenhelften gaf me een neurologisch vocabulaire om het verschil tussen oosters en westers denken te beschrijven. Hij toont hoe het Westen vaak gevangen zit in een overdominante ‘linkerhersenhelftmodus’ – reductionistisch, abstract, controlerend – terwijl het Oosten een meer contextuele, holistische en relationele benadering koestert, vergelijkbaar met een ‘rechterhersenhelftoriëntatie’.

Het is niet zo dat deze denkers me dadelijk antwoorden gaven. Ze hielpen me wel om mijn vragen te scherpen. Met hun gedachtegoed kon ik de contouren schetsen van een mogelijke synthese van denkwerelden – geen optelsom, maar een transformatie.

De ondertitel van uw boek spreekt over “De Opkomst van een Mondiaal Humanisme.” Wat betekent dat concreet?

Het is zowel een diagnose als een uitnodiging. Ons wereldsysteem is inmiddels mondiaal, met wereldwijde economie, logistiek en crises. Een gedeeld ethos, dat is er echter niet. Het westerse humanisme, geworteld in de Verlichting, benadrukt autonomie, rede en individuele rechten. Oosterse tradities, zoals het confucianisme en taoïsme, leggen de nadruk op plicht, harmonie en verbondenheid. Beide perspectieven zijn waardevol, maar ook beperkt.

Met “Mondiaal Humanisme” doel ik op het ontstaan (niet de oplegging) van een planetaire ethiek die put uit meerdere beschavingsbronnen. Het gaat er niet om verschillen uit te wissen, maar om een denkkader te creëren waarin diversiteit productief kan samengaan. Het is een humanisme dat niet het geïsoleerde individu centraal stelt, maar de mens als relationeel wezen. Zo’n ethos kan niet worden afgedwongen; het moet voortkomen uit een diepgaande filosofische dialoog en wederzijdse erkenning.

Uw boek eindigt met het idee van een “Ethosfeer.” Kunt u toelichten wat u daarmee bedoelt?

De Ethosfeer is voor mij een speculatief concept, maar geen utopie. Het is geïnspireerd op het idee van de Noösfeer, van Pierre Teilhard de Chardin. De Noösfeer is de laag van bewust denken die de aarde omhult – maar in onze tijd is louter kennis niet genoeg. We beschikken over meer informatie dan wijsheid, meer rekenkracht dan morele diepgang.

De Ethosfeer staat voor een groeiend veld van gedeeld ethisch bewustzijn: een mondiale resonantie waarin beslissingen niet alleen op intelligentie, maar ook op verantwoordelijkheid, verbondenheid en relationeel besef worden gebaseerd. Het is pluralistisch, maar niet relativistisch; het omarmt verschillen, maar zoekt ook actief dialoog. Het is geen vastomlijnd programma, eerder een richting – een manier om collectief bewuster te worden van de gevolgen van ons weten en handelen.

En tot slot: Voor wie is Val of Wedergeboorte van het Westen bedoeld?

Ik schrijf voor iedereen die aanvoelt dat er iets fundamenteels ontbreekt in hoe we de wereld begrijpen, maar daar nog niet de juiste woorden voor heeft. Academici zullen er grondige argumenten en referenties in vinden, maar het boek is bewust niet in academisch jargon geschreven. Het is bedoeld voor de denkende leek, de wereldgerichte docent, en de nieuwsgierige lezer die beseft dat onze problemen niet alleen economisch of politiek zijn, maar diepere beschavingsvragen raken.
Ik geloof niet in passieve lezers. Wie dit boek oppakt, gaat een dialoog aan – niet alleen met mij, maar met de lange traditie van menselijk denken die ik probeer te ontsluiten.

 

---